Емшектегі бала: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Бот: Санат:Д дегеннен аластатты |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[Сурет:Baby playing - by Patrick Jayne and Thomas.jpg|thumb|300px]]
'''Емшектегі бала'''<ref>"Шаңырақ" үй-тұрмыс энциклопедиясы. Алматы. 1991. ISBN 5-89800-035-6 (1-й з-д)</ref> - бір жасқа дейінгі сәби. Бұл кезеңде [[Бала|баланың]] денсаулығының,[[Ақыл|ақыл-ойы]] мен организмінің өсу негізі қаланады. Дені сау бала өсіріп, оны дұрыс тәрбиелеуді қамтамасыз ету үшін бала организмінің осы кезеңдегі кейбір ерекшеліктерін жете білу керек.
== Өсу кезеңдері ==
* [[Нәресте|Нәрестенің]] алғашқы бір жылы дүниеге келу кезеңі (алғашқы төрт апта);
* Емшектегі кезеңі (бір жас толғанға дейін).
Нәрестені анасының организмінен тыс өмір сүруге көндіктіру үшін оның организмінің көптеген
органдары мен жүйелерінің функцияларын өзгертуге тура келеді. Емшектегі баланың
органдары мен клеткаларының [[анатомия|анатомиялық]] - [[физиология|физиологиялық]] ерекшеліктері, иммунитет қабылдау мүмкіншіліктерінің жеткіліксіздігі әр түрлі ауруларға шалдығуын күшейтіп, олардың ұлғаюына себепші болады.
=== Емшектегі баланың
Емшектегі баланың [[Дене салмағы|дене салмағының]] артып, бойының өсуі оның жалпы дамуына тән қасиет.
* Баланың туған кездегі салмағы:
** мерзімінде туған (39—40 аптадан кейін туған) ер баланың салмағы 3500±450 грамм;
** қыз баланың салмағы 3300±460 грамм;
* Салмақ қосу барысы:
** алғашқы айда сәбидің дене салмағы 700—800 грамға дейін өседі де, кейін біршама баяулайды;
** бірінші жарты жылдықтың әр айында 600 грамнан;
** екіншісінде — 500 грамнан.
* Баланың салмағы 5—6 айлығында 2 есе, ал бір жасқа толар шағында 3 есе өсіп, 10-11килограмға жетеді.
* Ірі болып туған балаларға қарағанда жеңіл салмақпен туған балалар айына салмақты көбірек қосады.
* Бойларының өсу барысы:
** емшектегі баланың бойы да айтарлықтай өседі, бір жасқа толарда баланың бойы орта есеппен 25 см өседі;
** нәрестенің бойы алғашқы 4 айда шапшаң өседі де, айына 3 cм қосып отырады, бұдан кейін бойының өсу қарқыны біртіндеп баяулайды:
*** 4 айлығынан 6 айлығына дейін айына 2—2,5 cм;
*** 7 айлығынан 9 айлығы аралығында айына 2 cм;
*** 10 айлығынан 12 айлығы аралығында айына 1,5 cм.
=== Дене күтімі ===
* Емшектегі баланың әсіресе жаңа туған нәрестенің [[Тері|терісі]] үлбіреген жұмсақ келеді де, ол тез жарақаттанады. Сондықтан дұрыс күтілмеген жағдайда тері қатпарлары базданып [[Ірің|іріңдей]] бастайды.
* [[Сүйек]] тканьдерінде [[тұз]] аз болғандықтан, олар [[шеміршек]] тәрізді майысқақ болып келеді де, сәбидің күтімі дұрыс болмаса (мысалы, егер баланы жастыққа отырғызса, аяғына ерте тұрғызса), тез қисаяды.
* Сәбидің [[Бас сүйек|бас сүйегі]] онша жетілмей туады, бас сүйектің қосылған жігі жұмсақ, былқылдап тұрады. Оны еңбегі деп атайды. Ол балаға 9—14 ай толғанда қатады.
* Емшектегі баланың басы үлкен болады:
** жаңа туған нәрестенің басының шеңбері 34—36 cм;
** бір жастағы баланың басы 45—46 cм.
* Қолы мен аяғының ұзындығы бірдей, ал бойының ұзындығына қарағанда аяғы біршама қысқа келеді.
=== Дене температурасы ===
Ересектердің температурасына қарағанда емшектегі нәрестенің [[температура|температурасы]] 0,3—0,4°С жоғары болады. Олар сыртқы температураның өзгерісін тез сезінеді, тіпті оның әсерімен сәбидің денесінің температурасы да өзгеруі мүмкін.
=== Тыныс алуы ===
* Емшектегі баланың [[Өкпе|өкпесі]] мен [[Дем алу жүйесі|тыныс алу]] бұлшық еттері онша жетілмегендіктен, олар [[Ауа|ауаны]] ересектерге қарағанда екі есе көп қажет етеді, өйткені олардың тыныс алысы жиі, біркелкі емес.
* Бала бір [[Жас|жасқа]] толарда өкпесі мен тыныс алу бұлшық еттері жетіледі, тыныс алысы сиреп, тереңнен тыныстайтын болады.
=== Жүрек тамырлары ===
* Жаңа туған нәрестенің [[Жүрек|жүрек тамырларының жүйесіне]] күш көп түседі.
* Баланың тамыр соғуы жиі өзгеріп отырады (мысалы, бала қатты жылаған кезде минутына 160—200 рет cоғатын болады).
* Нәрестенің өсуіне қарай оның [[Күретамыр|күре тамырының]] қысымы арта түседі:
** 3 айлығына дейін оның мөлшері орта есеппен сынап бағанасымен 75/50 мм;
** 9—10 айлығында—90/65 мм-ге жетеді.
=== Тісінің шығуы ===
* [[Тіс]] жару барысы:
** дені сау бала 6—8 айлығында тіс жарады (төменгі екі тісі);
** 8—10 айлығы аралығында үстіңгі 4 тісі;
** бір жасқа толғанда тағы да төменгі 2 тісі, сөйтіп1 жасқа толған балада 8 тіс болады.
* Тіс шығу кезінде асқазанның бұзылғаны(іш өту, [[тәбет|тәбеті]] қашу, аузынан [[сілекей ағу]]), қызыну, мазасыздану, ыстығы көтерілу, [[Ұйқы|ұйқысы қашу]] сияқты процестер байқалады. Бірақ мұндайда ем қолданудың қажеті жоқ.
* Баланың организмі кешеуілдеп, жәй өскенде, әсіресе [[мешел]] баланың тістері кеш шығады.
== Нәресте организмінің өмірге бейімделу ерекшеліктері ==
* Ішек құрылысы органдарының [[нерв регуляциясы]] толық жетілмегендіктен, сәбидің дүниеге келген алғашқы айларында асты дұрыс қорыта алмауы: [[Құсу|құсуы]], іші кебуі, кекіруі, [[Дәрет|дәретке]] жиі отыруы т. б. мүмкін.
* Кейде бала емшек емгенде [[Өңеш|өңешіне]] ауа кетсе шашалады, кекіреді, құсады.
* Бала [[Емшек сүті|емшекті]] жиі емсе, оның денсаулығының жақсы болғаны.
* Кез келген аурудың алғашқы белгісі — сәбидің бей-жәйлікке түсуі немесе емшектен бас тартуы.
* Емшектегі бала алғашқы апталарда дәретке тәулігіне 4—5 рет, ал жыл аяғында 1—2 рет отырады. Нәресте туғаннан кейін алғашқы 3 күн ішінде кіші дәретке онша көп отырмайды (тәулігіне 4—5 рет), бірақ алғашқы аптаның аяғында, 2-аптаның ортасында тәулігіне 20—25-ке дейін кіші дәретке отырады да, жасқа толарда ол 15—16 ретке дейін азаяды.
* Нәрестенің нерв жүйелері толық жетілмей, жұтыну, есінеу т. б. шартсыз [[Рефлекс|рефлекстерімен]] туады ауруға, ыстық, суыққа реакция).
* Сәби [[Жарық|жарықты]] жақсы сезінеді, бірақ естуі нашар болады.
* Емшектегі бала тез қалжырайды, сондықтан ол тәулігіне 17—18 сағаттан кем ұйықтамауы керек.
* Сәбидің организмі анасынан алған [[иммунитет|иммунитеттің]] арқасында кейбір [[Жұқпалы аурулар|инфекциялық]] ауруларды қабылдамайды.
* Сонымен бірге баланың организмінде ірің тудыратын көптеген [[Микробтар|микробтарға]] қарсы тұратын қорғаныс күштері жеткіліксіз болады, сондықтан емшектегі бала мұқият күтуді қажет етеді.
=== Нәрестенің бейімделуінде емдеуді қажет етпейтін туындайтын жағдайлар ===
Оларға жататындар:
* '''дене массасының [[Физиология|физиологиялық]] кішіреюі''' - бұл процестер барлық нәрестелерде алғашқы 3-4 күн ішінде байқалады. Сәбиді дұрыс тамақтандырып күткенде, баланың денесі 4-5 күннен кейін біртіндеп өсе бастайды да, 1-ші аптаның аяғы мен 2-ші аптаның ортасына қарай бастапқы өз салмағына теңеседі;
* '''терінің физиологиялық талаурауы''' - тері алғашқы 1-2 күн ішінде талаурап, қызарады. Бұл әсіресе баланың буындары мен өкшелерінде бірнеше сағаттан 2-3 тәулікке дейін созылады да, содан кейін түлей бастайды;
* '''токсикалық эритема (қызару)''' - терінің жалпы қызаруымен бірге пайда болатын әр түрлі бөрткен. Ол жаңа туған нәрестелерде көп кездескенімен, 2 тәуліктен кейін ешқандай залалсыз, өзінен-өзі із-түзсіз жоғалып кетеді;
* '''транзиторлық [[безгек]]''' - нәресте туғаннан кейін 3-4 күн ішінде, су алмасуының бұзылуы себепті, сұйық заттарды жеткіліксіз қабылдаумен байланысты пайда болады; мұндай жағдайда ыстығы 40°С -ге дейін көтерілуі мүмкін; бала мазасызданады. Ішінде сұйық жібергеннен кейін (қайнаған су, [[Глюкоза|глюкозаның]] 5 проценттік ерітіндісі, [[шай]]) безгек басылады;
* '''[[Жыныс|жыныс кризі]]''' - баланың [[Сүт бездері|сүт бездерінің]] ұлғайғаны байқалады (жынысына қарамайды); кейде қыз баланың жыныс органынынан шырыш пен [[қан]] бөлініп шығады да, 2-3 күннен кейін тыйылады. Жаңа туған баланың жыныс кризі алғашқы 3-7 күн аралығында байқалады. Үлкендігі [[Бұршақ (өсімдік)|бұршақ]] дәніндей немесе түйе жаңғағындай бездер ойнамалы болады, ол аздаған ақшыл сұйықтан тұрады. Оның ісігі 2-3 аптадан кейін қайтады. Сондықтан емдеуді қажет етпейді; жиналған сұйықты қолмен сығып шығаруға болмайды. Сүт бездеріне [[инфекция]] түсіп, қабынуды болдырмас үшін тазалықты қатаң сақтау керек.
== Қозғалыс және психиканың дамуы ==
* Нәрестенің [[Ай|ай]] сайынғы дамуындағы өзгерістер:
** 1 айлық бала тік көтерген кезде басын ұстауға тырысады;
** 2 айлығында етпетінен жатып, басы мен кеудесін көтереді;
** 3 айлығында етпетінен жатып, шынтақтап денесін көтереді, демеп ұстаса, жамбастап отырады, шалқалап жатып, бүйіріне аунап түседі, мойны қатайып, басын тік ұстайды;
** 4 айлығында қозғалысы ширап, жеңілдей түседі; бала көтерілгенде алақанымен жер тірейді, әрі-бері аунап түседі, шалқалап "көпір" жасайды, әр түрлі заттарды қолына ұстайды;
** 5 айлығында әлденеге сүйеніп отырады, қолтығынан демесе, тізесін бүкпей түзу тұрады;
** 6 айлығында демеп ұстамай-ақ өзі құйрығын басады, немесе тік тұрып, аяғын басуға талпынады;
** 7 айлығында еңбектейді, өздігінен отырады, тізерлеп тұрады, қолынан ұстап демесе, аттап қадам басады, [[Ойыншық|ойыншықтарын]] бір қолынан екінші қолына алмастыра алады;
** 8 айлығында өздігінен отырады, басын өзі көтере алады, бір нәрседен ұстап жүруге талпынады;
** 9 ай толғанда қаз тұрады және қолынан жетектесе қаз-қаз басады;
** 10 айлығында өздігінен отырып тұрады, үстелді айналып жүреді, бір қолынан ұстаса, алғашқы қадам жасауға талпынады;
** 11-12 айлығында бір қолынан ұстағанда жақсы жүреді, демеп ұстамай-ақ өздігінен жүруге талпыныс жасайды, сүйеусіз-ақ отырады, жерде жатқан затты тізерлемей жерден көтеріп алады.
* [[Сана|Сана-сезімі]] мен тілінің дамуы:
** нәресте дүниеге келгеннен кейін 2-аптада-ақ оянғаннан кейін бірнеше минут көзін ашып жатады, қарны ашқан кезде жылай бастайды, [[Саусақ|саусағын]] сорады;
** анасы емізерде бетін солай қарай бұрып, аузын ашады, емуге ыңғайланып, жұтынады;
** 1 айлығында ширап, аяқ-қолын ербеңдетеді, басын жан-жаққа бұрады, түрлі-түсті заттарға көз тоқтатып қарайды;
** 2 айлығында [[дауыс]] шыққан жаққа мойынын бұрады, ашық түсті зат көрсетсе, емгенін тоқтатады, әр түрлі [[Эмоция|эмоциялық]] реакция пайда болады, өзіне қаратып айтылған сөзге езу тартып шалықтап, "гуілдейді";
** 3 айлығында дыбыс шыққан жақты сезеді де, сол жаққа бұрылады, кәдімгідей күледі;
** 4 ай толғанда заттың қозғалысын көзімен бақылайды, бөтен адамға жатырқап қарайды, іліп қойған ойыншықрады түрткілеп ойнайды, оларды ұстайды;
** 5 айлығында [[Ана|анасы]] мен [[Туыстық|туыстарын]] жақсы таниды, өзіне қаратып айтылған дауысты ажырата алады, іліп қойған ойыншық, сылдармаққа қолын созып ұстап, көпке дейін босатпайды;
** 6 айлығында ойыншықтарға көңіл аударады, оларды қолына ұстап көтеріп, бір орыннан екінші жерге алып қояды, сөз буындарын айтуға алғашқы талпыныс жасайды, қасықпен берген тамақты іше алады, тағамды көргенде аузын ашады;
** 7 айлығында айнадағы өз келбетіне қарай талпынады, көп уақытқа дейін уілдеп "сөйлейді", бір орында тұрған затты көзімен іздейді, қолда қолға ұмтылады, сөдің жеке буындарын ("ма-ма", "а-па") жақсы айта алады;
** 8 айлығында ересектердің өтінішімен үйреткен қимылдарды қайталайды, көзіне түскен затты қолына алуға немесе іздеп табуға тырысады, ойыншықтарға анықтап қарайды, бір-біріне соғады т.б.;
** 9 айлығында әр жерде жатқан ойыншықтарды іздеп табады, кейбір сұрағаныңды орындайды, ұсақ заттарды жинастырады, жәшіктегі ойыншықтарын алып ойнайды;
** 10 айға толғанда қарапайым сөздерді айта алады, атаған ойыншықты өзі іздеп табады, тыйым салғанды ұғады, жасырынбақ ойнайды (бетіне жаялығын бүркейді);
** 11-12 айлығында көптеген заттардың атауын біледі, 10-12 сөзге тілі келеді, дене мүшелерін айырып көрсете алады, көресткен және бұрын таныс әрекеттерді қайталайды, сондай-ақ жаңадан әрекеттер жасайды т.б.
== Баланы шомылдыру ==
* Нәрестені алғашқы 5-7 күн ішінде [[Ванна|ваннаға]] отырғызып шомылдырмай ([[Кіндік|кіндігі]] түскенше), тек күн сайын сабындап, жылы сумен жуындырады.
* Нәрестені шомылдыратын судың температурасы 35-36°С болуы тиіс; ал алғашқы аптаның ішінде судың температурасын бұдан да жылы жасайды (36-37°С).
* Бөбекті шомылдыратын бөлменің температурасы 20°С-дан төмен болмауы керек.
* 6 айға толмаған баланы ваннада 5 минуттан артық ұстауға болмайды, ал 6 айдан асқан соң 10 минут шомылдырады.
Баланың дене мүшелерін жуу барысы:
{{main|Баланы шомылдыру}}
== Баланы серуендету ==
* [[Жаз]] айларында туған балаларды әйелдер босанатын үйден шығысымен-ақ далаға шығаруға болады, ал [[Қыс|қыста]] туған баланы ауаның температурасы 10°С -ден төмен болмаса, 2-3 аптадан кейін шығарады.
* Алғашқыда 10 минуттан артық серуендетуге болмайды; ал бір айлық бала таза ауада 40 минут болғаны жөн. Кейін бірте-бірте 5-10 минуттан қосып отырады да, сәби 3 айға толғанда серуенге шығу уақытын күніне 4 сағатқа дейін (қыста) жеткізеді.
* Суық уақытта 2,5-3 айлық баланы күніне 2-3 рет далаға шығарып тұру керек, бірақ барлығы 2 сағаттан аспауы тиіс.
* Бүлдіршінді далаға шығарда [[Ауа райы|ауа райына]] қарай киіндіреді.
== Бала ойыншықтары ==
Ойыншықтарды баланың жасына қарай алу керек, бірден көп алуға болмайды, бала бір ойыншыққа көңіл аударуына, зер салып қарауына мүмкіндік жасау керек.
* 3 айлық балаға ойыншық тек көңіл аударып қарау үшін ғана қажет (шар, балық, үйрек т.б.);
* 3 айдан 6 айға дейінгі балаға қолына ұстатуға ыңғайлы ойыншықтар;
* 6 айдан бастап әр түрлі пішінді дыбыссыз, дыбысты ойыншықтар. Дыбысты ойыншықтар бала тілінің жетілуіне және сөзді түсінуіне ықпал жасайды;
* 9-12 айлық балаға шығыршықты пирамидалар, текшелерді беруге болады.
== Тағы қараңыз ==
* [[Баланы құндақтау]]
* [[Баланы сылау]]
* [[Баланың мойны қату]]
* [[Бала күтімі]]
* [[Баланы қырқынан шығару]]
* [[Баланың шашын алу]]
* [[Емшектегі баланы шынықтыру]]
* [[Емшектегі баланың тамағы]]
* [[Ойыншық]]
== Дереккөздер ==
<references/>
[[Санат:Үй-тұрмысы]][[Санат:Шаңырақ]]
| |||