|
== Нерв жүйесі ==
Бауыраяқтылардың нервжүйке жүйесі шашыранды — түйінді (ганглиялы) түрінде жақсы дамыған, тек төменгі сатыдағы түрлерінде ганглиялары нашар жетілген немесе мүлде болмайды. Мұндай жағдайда нервжүйке клеткалары нервжүйке бағаналары бойымен орналасады. Эволюция барысында нервжүйке клеткалары біртіндеп жиналып дене бойында түйіндерді немесе ганглияларды құрайды. Мысалы, алдыңғыжелбезекті моллюскалардың нервжүйке жүйесі бес жұп ганглияларынан тұрады: жұтқыншақтың үстінде жұп церебральді немесе бас ганглиялары орналасқан, олар бір-бірімен көлденең церебральді комиссурамен жалғасқан; жұтқыншақтың астында, аяқтың алдыңғы бөлімінде жұп педальді немесе аяқ ганглиялары орналасып, бір-бірімен көлденең педальді комиссурамен жалғасқан және олар церебральді ганглияларымен екі ұзына бойы коннектива жұлыны арқылы байланысады. Төменгі сатыдағы бауыраяқтылардың педальді ганглиялары түзілмей, орнына екі педальді бағана сақталған; педальді ганглиялардың қатарында екі плевральді ганглиялар орналасқан, олар бір-бірімен комиссура және церебральді мен педальді ганглияларымен коннектива арқылы байланысқан; артқы ішектің астында екі висцеральді немесе ішкі (тұлға) ганглиялары орналасып бір-бірімен көлденең висцеральді комиссурамен жалғасқан, бұларда басқа ганглияларымен коннектива арқылы байланысады; ең соңында плевровисцеральді бағананың жолында париетальді комиссурамен қосылған екі париетальді ганглиялар жатады. Жоғарыда көрсетілген әрбір жұп ганглиялар өздеріне тиісті мүшелерді жүйкелендіреді: церебральді ганглиялар — көзді, стато-цистаны, жұтқыншақты және бас қармалауыштарын; педальді — аяқтың бұлшықеттерін; плевральді-мантияны, тыныс алу мүшелерін; висцеральді — ішкі (тұлға) мүшелерін; париетальді — ктенидияларды (желбезектерді) және осфрадияларды.
Осы аталған негізгі ганглиялардан басқа жеке мүшелерді жүйкелендіретін қосымша ганглиялар да түзіледі, мысалы, буккальді немесе жұтқыншақжұп ганглиясы. Артқыжелбезектілер (Opistobranchia) мен өкпелілер (Pulmonata) класс тармағының өкілдерінде ганглиялар саны бес емес — жеті жұп болады. Басқа бауыраяқтыларда ганглиялардың бір-бірімен қосылу салдарынан олардың саны азаяды. Бауыраяқтылардың нервжүйке жүйесі асимметрияның пайда болуына байланысты күшті өзгерістерге ұшыраған. Оның негізі мынада: барлық алдыңғыжелбезектілер және төменгі сатыдағы артқы-желбезектілер мен өкпелілер класс тармағының өкілдерінің плевровисцеральді коннективтері айқасады, коннективтің созылып кетуінің салдарынан сонда орналаскан жұп париетальді ганглиялар орындарын ауыстырады, яғни сол жағындағы ганглия оң жағына (ішектің астына), ал оң жағындағы — сол жақ денесіне (ішектің үстіне) ауысады. Бауыраяқтылардың мұндай нервжүйке жүйесін хиастоневральді немесе айқасқан деп атайды. Жоғарғы сатыдағы артқыжелбезектілер мен өкпелілер класс тармақтарының өкілдерінде плевровисцеральді коннективтерінің айқасуы байқалмайды, бірақ оң жақ плевровисцеральді коннективасы сол жағындағысынан қысқарақ болады. Мұндай нервжүйке жүйесін эвтиневральді немесе айқаспаған деп атайды. Көп жағдайда жоғарғы сатыдағы бауыраяқтылардың плевровисцеральді коннективаларының соншалықты қысқаруы нәтижесінде барлық ганглиялар қосылып жұтқыншақтың айналасында үлкен бір ганглияны құрайды.
== Сезім мүшелері ==
Бауыраяқтылардың сезім мүшелеріне — сипап сезу, химиялық сезім (осфрадиялар), тепе-теңдік (статоцист), көздері тағы басқа мүшелері жатады. Сипап сезу қызметін бас қармалауыштары, мантия жиектері және басқа да мүшелері атқарады. Химиялық сезімі — осфрадиялар. Олар желбезектердің түбінде орналасып, жетілген күйінде, екі жағында 100—150 жапырақшалары бар ұзын қалақша тәрізді болады, сондықтан да желбезектерге бір шама ұқсас. Қалақшаның іші ганглиозды клеткаларға тола, олардың нервжүйке талшықтары жапырақшаларға қарай бағытталып жатады.
Статоцист немесе тепе-теңдікті сақтау мүшесі барлық бауыраяқтыларда бар. Статоцист — екі жабық көбікше пішіндес болып педальді ганглиялардың қатарында орналасады. Олардың ішкі эпителий қабаты тербелмелі және сезгіш клеткалардан түзілген, кейде сезім клеткаларынан ерекше қатпар немесе "есту дағы" оқшауланады. Көпіршік ішіндегі сұйықтықта 1-ден 100-ге дейін статолиттер деп аталатын ұсақ көмір қышқыл ізбестті тасшалар (есту қызметін атқаратын) жүзіп жүреді. Моллюскалардың денесі ауытқыған кезінде, статолиттер өз қалпын өзгертіп сезім клеткаларына әсер етеді де, олар нервжүйке клеткаларын қоздырып, сол сәтте моллюска кеңістікке бағытын бағдарлайды.
Жоғарыда көрсетілгендей статоцистаны церебральді ганглиялар жүйкелендіреді. Бауыраяқтылардың басындағы артқы қармалауыштарының ұшында немесе түбінде бір жұп көздері орналасқан. Эволюция барысында бауыраяқтылардың көздері жай көз шұңқырларынан көз жанары мен шыны тәрізді денесі бар көз қапшықтарына дейін күрделенеді. Жоғарғы сатыдағы бауыраяқтыларда көздің негізін көз бұршағы, шынылы дене және торлы қабық құрайды.
|
