Су: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Сурет:The Earth seen from Apollo 17.jpg|300px|thumb|71  % су]]

'''Су'''  — [[сутегі]] мен [[оттегі]]нің қалыпты жағдайларда тұрақтылығын сақтайтын қарапайым [[химиялық қосылыстар|химиялық қосылысы]]. Ауыз су, тіршілік көзі, ол Жер шарының 3 / 4 бөлігін алады, тірі ағзалардың 60-70 %-ы , ал өсімдіктердің 90  % -ы судан тұрады.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Механика / Жалпы редакциясын баскарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - — Павлодар : «ЭКО»ҒӨФ. 2007.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0</ref>

[[Сурет: Splash 2 color.jpg|thumb|150px]]

[[Сурет : Water molecule dimensions.svg|thumb|150px]]

[[Сурет : Water molecule 3D.svg|thumb|150px]]

[[Жер беті (геология)|Жер бетінде]] тіршілік ең алғаш сулы ортада пайда болды. Су - — бүкіл тіршілік иелерінің негізгі құрамдас бөлігі. Бұдан басқа судың тіршілік үшін физикалық-химиялық қасиеттердің: жоғары жылу өткізгіштік және [[Жылу сыйымдылық|жылу сыйымдылық]], жоғары тығыздық, ауа тығыздығының шамамен 800 есе артуы, мөлдірлік, тұтқырлық, қатқан кезде [[Мұз|мұздың]] көлемін ұлғайтуы және тағы басқа қолайлы қасиеттері болады. Біржасушалы және көпжасушалы ағзалар жасушаларының [[биохимиялық үдерістер|биохимиялық үдерістерінің]] барлығы сулы ортада өтеді. Су әр түрлі климаттық жағдайлардағы физиологиялық үдерістердің калыпты өтуіне себепкер болады. Ол сондай-ақ көптеген минералдық және ағзалық заттардың жақсы еруіне себепкер бола алады. [[Табиғи су |Табиғи су]] құрамында сан алуан тұздың болатыны да сондықтан. [[Ағзалар өсіндісі|Ағзалар]] жұғымды заттарды тек еріген түрінде сіңіреді.

== Сулы орта ==

Сонымен бірге сулы ортаның бірқатар жетімсіздіктері де бар, олар тірі ағзаларға қолайсыз әсер етеді. Мәселен, судың қысымының көбірек артуы және оттегімен нашар канығуы мұхит тұңғиығындағы суда тіршілік ететін ағзалар тіршілігіне кедергі келтіреді. Су құрамындағы оттегінің мөлшері атмосферадағы құрамынан шамамен 20 есе төмен болады. Жарық 200  м тереңдікке өтеді, сондықтан теңіздер мен [[Мұхит|мұхиттарда]] тіршітк ететін ағзалар жарьмсыз ортада өмір сүруге бейімделеді. [[Теңіз]] және [[тұщы су]] құрамьндағы тұздар мөлшері біркелкі болмайды. Мәселен, теңіз суы натрий хлориды мен магний сульфатының тұздарына бай, ал тұщы су құрамында кальций және карбонат иондары көп мөлшерде болады. Сулы ортаны мекендейтіп ағзалар сан алуан, олар бір биологиялық топқа - — [[Гидробионт|гидробионттарға]] бірігеді. Олардың барлығы сулы орта факторларының әр түрлі құбылуына бейімделді.<ref> Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - — Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4 </ref>

Сулы ортада ауаға қарағанда дыбыс тезірек тарайды. Сондықтан гидробионттарда көру мүшелеріне қарағанда есту мүшелері жақсы дамыған. Кейбір түрлер тіпті өте төмен жиіліктегі ([[Инфрадыбыс|инфрадыбыс]]) толқындардың ырғақтарының өзгеруін дер кезіңде сезіп, дауыл тұрардың алдында су тереңдігіне қарай төмендейді Кейбір гидробионттардың (кит тәрізділерде) бағыт-бағдар алуы, қорегін іздеп табуы - — толқындардың шағылған дыбыстарын қабылдау (эхолокация) арқылы жүзеге асады. Көпшілігі жүзу кезінде әртүрлі жиіліктегі электр зарядтарын тудырып, шағылған [[Электр өрісі|электр импульстарын]] қабылдайды. Электр зарядтарын тудырып, оны өзінің бағыт-бағдар алуында және сигнал үшін пайдаланатьін 300-ге тарта балық түрлері белгілі Мысалы, тұщы суда тіршілік ететін су пілі балығы (Моrrуtus kannume) секундына 30 импульс жіберіп, су түбіндегі тұнбадан өзі қоректенетін омыртқасыздарды оңай табады. Импульстары секундына 2000-ға дейін жететін теңіз балықтары да бар. Кейбір қорғану көптеген шұңқырлы, ойық жерлерінде өзендердің тасуынынан, қатты нөсер жауыннан соң, қардың еруінен жіне тағы басқа жағдайларда уақытша көлшіктер, тоғандар пайда болады. Мұндай көлшіктерде де қысқа уақытта тіршілік ететін әт-түрлі гидробионттар кездеседі. Бұлардың ерекшелігі сол, аз ғана уақыт ішінде көбейіп, өзінен соң көптеген ұрпақтарын қалдырып келесі ылғал болатын уақытқа дейін тұнбаға көміліп иабиоз жағдайға түседі (кейбір [[Шаян|шаяндар]], планариилер, аз қылтанды құрттар моллюскалар, тіпті кейбір балықтар - — африка протоптерусы және оңтүстік америка лепидосирені). Көптеген майда организмдер құрғақшылық жағдайда циста түзеді (инфузорилар, тамыраяқтылар, кейбір ескекаяқты шаяндар, турбеллярий және т.б.).

[[Тұщы су|тұщы сулардың]] температурасы 0,9°С-25°С аралығында (ыстық су көздерін есептемегенде, онда су температурасы 100°С-қа дейін жетеді), тұщы сулардың терең қабатында температура 4°С-5°С-ты құрайды.

== Су ортасының айырмашылықтары ==

Су ортасының жарық режимінің әуе-құрылық ортасынан айырмашылықтары көп. Жарықтың су бетінен шағылысуына және су ішінен өтуі кезінде сіңірілетін болғандықтан суда жарықтың мөлшері аз болады. Сондықтан терең суларды үш аймаққа: жарық , алакөлеңке және толық қараңғы бөліктерге бөледі.

[[Мұхит|Мұхиттың]] қараңғы, терең бөліктерінде [[Гидробионт|гидробионттар]] көру үшін тірі организмдерден бөлінетін жарықты пайдаланады. Мұндай құбылыс биолюминесценция деп аталады. Мысалы, кейбір балықтардың арқа жүзу қанаттарының алғашқы сәулесі жоғарға жақ сүйегіне жақын майысқан, қармақша тәрізді болып орналасқан. Осы қармақшаның ұшында шырышты жарық беретің бактериялары бар. [[Оттегі|Оттегімен]]мен бактерияларды қамтамасыз етуі арқылы жарық беріп, қорегін өзіне еліктіреді. Үнемі қараңғылықта тіршілік ету немесе жарықтың жетіспеуі

== Жердің су қоры теория жүзінде сарқылмайды ==

барысында үздіксіз қалпына келіп отырады. Өкінішке орай, соңғы

жылдары Әлемдік Мұхиттарға мұнай өнімдерінің төгілуі,

<ref>Экология (оқулық) - — Алматы, 2008 - — ISBN 9965-32-223-6 </ref>

Су – — бұл шексіз [[Теңіз|теңіздер]] мен [[Мұхит|мұхиттар]], ағысты өзендер және мөлдір көлдер. Дегенмен су тек қана көре алатын, ыстық күндері сүңгіп кететін су айдындарында ғана болмайды. Судың көлемді бөлігі адам көзінен тыс жер астында жасырынған. Бұндай су айдындары жер асты сулары деп аталады.<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология—Алматы: "«Мектеп"» баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2 </ref>

Жер асты сулары өзінің ерекшелігі және құрылысы бойынша жер үстінде орналасқан судан ерекшеленеді. [[Жер асты сулары]] жерге жауатын жауындардан толықтырылады. Дегенмен бұндай толықтырулар біркелкі емес, өйткені көп жағдайда жергілікті жердің [[рельеф]]інен, [[Атмосфералық жауын-шашын|жауын түрінен]], сондай-ақ жақсы өткізетін және суды ұстап тұра алатын [[топырақ]]тан да байланысты болады, ол астыңғы қабатқа өту үшін жол бермеуі де мүмкін.

Бұдан өзге, жер асты сулары өз қорын жер үсті су айдындары есебінен де толықтырады. Өз кезегінде жер асты сулары осындай су айдындарын өздері қоректендіреді. [[Артезиан суы|Жер астына]] түсіп су, әдетте, бір жерде жинақталмайды, өзінің орналасу заңдылығы болады. Солай су ерекше жоғарғы және төменгі қабатты ұйымдастырады. <ref> Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Аныктамалық басылым.- Алматы: 2003. ISBN 9965-472-27-0</ref>

Төменгі қабатта судың ең кіші көлемі болады. Үлкен көлемді су жоғарғы қабат бойынша үйлестіріледі. Бұл жердің төменгі деңгейіне судың өтуі өте қиын, ал жоғарғысында – — су жинақтала алатындығмен түсіндіріледі. Жоғарғы қабат әлі де үш деңгейден қалыптасады – — жоғарғы, ортаңғы және төменгі, әрқайсысы өзінің суды өткізу ерекшелігімен сипатталады. Жоғарғы аймақта адам [[Шаруашылық|шаруашылықта]] қолданатын су жинақталады. Ортаңғы аймақта, әдеттегідей минералдық сулар орналасады. Ал төменгі, іс жүзінде су алмасу болмайтын аймақта ''жер үсті тұздығы'' деп аталатын көптеген құрауыштар мен элементтер ерітілген су болады.

Жер асты сулары қандай қабатта жатқанына байланысты өз сипаттамасын өзгерте алады. Осыған байланысты жер асты суларының үш түрі белгілі.

* Бірінші түрі ''жетекші'' деп аталады.

** Бұл – — жер үстіне ең жақын орналасқан сулар. Дегенмен жетекші жеткілікті тұрақты емес. Бұл қабаттан құрғақ ауа-райы кезінде су толық кетіп қалуы мүмкін, ал үздіксіз жауы-шашын нәтижесінде қайта пайда бола алады.

* Екінші атауы – — [[Артезиан суы|артезиандық сулар]]. Бұл жер астының су қабаты аумақ рельефіне байланысты.

Ауыз суын табиғи суларды тазарту арқылы алады, ол үлкен қалаларды сумен қамтудың ең басты мәселесі. Ол үшін табиғи суды алдымен тұндырып, содан кейін сүзгіден өткізіп алып, зиянды бактериялардан тазарту үшін хлорлау және озондау өдістері колданылады. Осы үрдістердің барлығы сумен жабдықтау стансаларында арнайы қондырғыларда жүргізіледі.

Мұнан басқа ірі өндіріс орындарының өндірісте қолданған суларын да тазартпай ағын суға жіберуге болмайды, сол үшін қатаң экологиялық шектеу қойылып, үнемі тексеру жүргізіледі. Соңғы кездері суды тазарту үшін ион алмастырғыш шайырлар да кеңінен қолданыла бастады.

Дистильденген су  — айдау арқылы тазартылған су, ол кұрамы бойынша жаңбыр суына жақын болады. Дистильденген су арнайы зерттеу жұмыстарында, дәрі-дәрмек өндірісінде және автокөліктердің аккумуляторларына электролиттер дайындауда қолданылады.

Өмір бойына ластанған суға тап болған адам оны ішу үшін суды қандай тәсілмен сүзу керек екендігін ойластыра бастады. Бұдан шығу жолын судың өзі көрсетті. Судың жоғары температура кезінде [[Бу|буға]] айналу қасиеті бар. Осындай тәсілмен судың құрамында бар көптеген өзге бөлшектерден бөлу шешілді. Бұндай суды тазалау үрдісі дистиляция, ал құралдың өзі ''[[дистилятор]]'' деп аталды.

Тазартылған су толық сүзілген сұйықтық болып саналады. Бұнда қоспалардың, [[тұздар]] мен қатты бөлшектердің ең аз мөлшері ғана бар. Дегенмен тазартылған суда қосымша құрауыштар толық жоқ деп айтуға болмайды.

Судың өзге құрауыштармен тез өзара [[қарым-қатынас]]қа түсу қасиеті бар. Ал бұл суды ''дистиллятор'' арқылы айдағанда, осы [[металдар]] атомы ең кішкентай мөлшерде суға түсуі мүмкін. Дегенмен бұл судың таза болуына кедергі келтірмейді. Су жүз пайыз ешқандай қоспасыз болуы үшін суды деиондайтын арнайы қондырғылар пайдаланылады. Сондай-ақ өте таза суды ''дистиллятордан'' бірнеше рет өткізу арқылы да алуға болады. Солайша бидистиллят алынады.

Әдеттегідей, өнеркәсіпке немесе медицинаға алады. Осылай тазартылған су негізінде кейбір дәрілер жасалады. Ал кішкентай [[электр]] өткізу қабілетінің арқасында дистиденген су өндірісте таптырмайтын зат. Дистелденген суды адам үшін тұрақты түрде қолдануға қатысты әр жақты пікірлер бар.

Көптеген адамдар дистилденген су [[Бу|адам]] ағзасы үшін пайдалы емес, өйткені ол пайдалы құрауыштардан толық тазартылған деген пікірде. Дистилденген су ағзадан минералдық құрауыштар мен витаминдерді алып шыққандықтан денсаулыққа зиян келтіретіндігін куәландыру да жүргізілген.

Дегенмен бұл ұйғарымдары даулауға және дистилденген суды қорғауға дайын адамдар да бар. Өйткені дистилденген судың зияндылығы туралы еш жерде ғылыми дәлелденген жоқ. Шындығында да ол өз құрамы бойынша ерекшеленеді, бірақ қарапайым сумен де минерал тапшылығын толықтыру қиын. Ал дистилденген су ең болмағанда ауру қоздырғыш [[Бактериялар|бактериялардан]] сақтай алады.<ref>О. Д. Дайырбеков, Б. Е. Алтынбеков, Б. К. Торғауытов, У. И. Кенесариев, Т. С. Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр«Ғасыр-Ш”Ш», 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0 </ref>

Таза су - — түссіз, иіссіз, дәмсіз сұйықтық. Судың қабаты 5  м асқанда көгілдір түсті болып көрінеді.

Қалыпты [[қысым]]да 100°С-та қайнайды да, 0°С-да мұзға ''(р=0,92 г/см³)'' айналады, сондықтан мұз су бетінде қалқып жүреді. Сонда оның көлемі 9 %-ға артады. Судың беткі қабатының [[мұз]]бен қапталып жатуы ондағы тіршілік иелерінің қыс мезгілінде де өмір сүруіне жағдай жасайды.

Температурасы 4°С болғанда, тығыздығы 1г/см³ (судың ерекшелігі). Судың жылу сыйымдылығы өте жоғары, оны мына мысалмен түсіндірейік. Жаздың аптап ыстық күндерінде су жылуды сіңіріп, өзеннің маңайын салқындатып тұрады, сондықтан адамдар оның жағалауына дем алуға көптеп барады.

Осылайша жиналған жылуды су қыс мезгілінде біртіндеп ауаға береді, сондықтан қатты аязды күндерде өзеннің беті тұманданып тұратынын сендер сан дүркін кердіңдер. Су жер бетінен тараған жылудың 60%-ын ұстап қалып, оны суынудан сақтап тұрады. Табиғи сулар әдетте таза болмайды, онда еритін және ерімейтін заттардың қоспалары болады. Теңіз суында еріген тұздар кептеп кездессе, (3,5 %) ағын және [[жер асты сулары]]нда кальций мен магний

Су - — [[сутек оксиді]], Н₂О – — қалыпты жағдайда сутек пен оттек 1:8 көлемдік қатынаста болатын тұрақты қарапайым химия қосылыс. Табиғатта ең көп таралған, бүкіл [[гидросфера]] ''Судан'' тұрады, ''Судың'' тіршілік үшін маңызы өте зор. [[Аристотель]] өз еңбектерінде (біздің заманымыздан [[4 ғ.|IV ғасыр]]) ''Суды'' төрт құбылыстың ''([[от]], [[ауа]], [[топырақ]], су)'' біріне жатқызса, ғалымдар [[18 ғ.|XVIII ғасырдың]] аяғына дейін ''Суды'' жеке элемент ретінде қарастырды.

''Суды'' алғаш ағылшын ғалымы [[Генри Кавендиш|Г.Кавендиш]] ([[1731]] – —[[1810]]) зерттеді ([[1781]] – —[[1782]]), ал француз ғалымы [[Антуан Лоран Лавуазье|А.Лавуазье]] ([[1743]] – —[[1794]]) сутек жанғанда ''Су'' түзілетінін дәлелдеп ([[1783]]), [[Ж.Млнье]]мен бірге сандық құрамын анықтады ([[1785]]).

''Судың'' құрамында массасы бойынша 11,19 % сутек, 88,81 % оттек болады; молекуласы 2 атом сутек пен 1 атом оттектен тұрады, молек. м. 18,0160, иіссіз, дәмсіз, түссіз ''(терең жері көгілдір)'' сұйықтық. Құрамында 2Н ([[дейтрий]]) бар ''Су'' - — [[ауыр су]] ''(D₂O)'' деп аталады. [[Ауыр Су]]дың физиқалық қасиеттері өзгешелеу болады. ''Су'' 0С-та қатып, 100С-та қайнайды.

* 20 °С-тағы тығыздығы 0,99823 г/см³,

* 0 °С-тағы тығыздығы 0,9168 г/см₃ (мұзда).

''Судың'' физиқалық қасиеттерінде, балқу жылуында, [[Жылу сыйымдылығы|меншікті жылу сыйымдылығында]], тұтқырлығында, жылу өткізгіштігінде ерекшеліктер бар. Мысалы:, мұз жеңіл болғандықтан'' Суда'' қалқып өзендер мен көлдердің түбіндегі тіршілік сақталады. ''Су'' қалыпты температурада көптеген заттармен әрекеттеседі. Сілтілік және сілтілік-жер металдармен әрекеттескенде гидроксид пен сутек түзеді (2Na+2H₂O=2NaOH+H₂↑). ''Су'' әр түрлі жағдайда бейметалдармен ([[фтор]], [[хлор]], [[бром]], [[фосфор]], [[көміртек]]) әрекеттесіп, қышқылдар (HCl, HClO, HPO3, HF, HBr) және оксид (СО) түзеді.

Атмосферада Су бу, тұман, бұлт, тамшы және қар кристалдары түрінде кездеседі. ''Су'' [[оттек]], [[сутек]], [[азот қышқылы]]н, [[спирт]], [[альдегидтер]], [[сілтілер]], т.б. аса маңызды химиялық өнімдерді өндіруде қолданылатын химиялық реагентер. Оның [[катализатор]] ретінде маңызы зор.<ref>Қазақ энциклопедиясы</ref><ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Экология және табиғат қорғау/ Жалпы редакциясын басқарған – — түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдаламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов.

Сутек пен оттектің химиялық қосылысы.

* Массалық құрамы: Н —11,19 %, О  — 88,81 %.

Күрделі заттың құрамдас бөліктеріне айырылуы - — ''[[анализ]]'' деп аталады.

Су кейбір бейметалдармен де әрекеттесе алады. Қыздырға көмірге су қоссақ екі түрлі газ қоспасы түзіледі - — ол ''«[[су газы]]»'' деп аталады:

: {| style="border:1px solid #ddd; text-align: center; margin: auto" cellspacing="15"

: {| style="border:1px solid #ddd; text-align: center; margin: auto" cellspacing="15"

: CuS0₄ + 5H₂0 = CuS0₄ * 5H₂0 мыс купоросы;

: FeS0₄ * 7H₂0 темір купоросы;

Кристаллогидраттардың молекулалық массасын - — тұздың молекулалық массасына су молекулаларының массаларын қосып табамыз.

M_r(Na₂C0₃*10H₂0) =106+180=286.<ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің сыныбына арналған оқулық. Усманова М. Б., Сақариянова Қ.Н. –Алматы-Алматы: Атамұра, 2009. - — 216 бет. ISBN9965-34-887</ref>

== Су - — еріткіш ==

Су - — біршама инертті биологиялық еріткіш сүйықтық, онда кептеген органикалық жөне бейорганикалық заттар ериді, бірақ олардың ерігіштіктері әр түрлі. Қатты заттардың еруін біз [[қант]] пен тұзды еріткенде, ал газ күйіндегі заттардың еруін газдалған су ішкенде немесе суды қайнатқанда бөлінген көпіршіктерді байқау арқылы көрсек, сұйық күйіндегі заттардың еруін [[сірке суы]]н еріткенде байқаймыз. Сонымен суда ерімейтін зат болмайды екен.

Заттардың суда еруі тек [[физика]]лық құбылыс қана емес, күрделі физико-химиялық үдеріс, еру барысында еріген заттың молекулалары еріткіштің молекулаларында біркелкі таралып қана қоймайды, олармен химиялық әрекеттесе де алады. Оны [[күкірт қышқылы]]н еріткенде жылу бөлінетіндіктен, сол сияқты құрғатылған [[мыс сульфаты]]ның ақ түсті кристалдарын еріткенде кегілдір түсті ерітінді түзілгенінен байқауға болады. Кез келген табиғи су ерітінді болып теңіз суында - — 260 г /л тұз бар, сондықтан онда тіршілік жоқ, яғни атына сай.

''[[Ерігіштік]]  — берілген температурада еріткіштің (су) 100 немесе 1000

(г/100 г, г/1000 г Н₂0, моль/л ).''

Берілген зат еріткіштің белгілі бір мөлшерінде осы температурада әлі де ери алатын болса, ''ерітінді қанықпаған'', ал ери алмаса  — ''қаныққан'' деп аталады.