Мұнай: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Мұнай''' - [[көмірсутектер]] қоспасы болатын, жанатын майлы сұйықтық; қызыл-қоңыр, кейде қара түске жақын, немесе әлсіз жасыл-сары, тіпті түссіз түрі де кездеседі; өзіндік иісі бар; жерде тұнбалық қабатында орналасады; [[Пайдалыпайдалы қазбалар|пайдалы қазбалардың]]дың ең маңызды түрі.

Негізінен алғанда [[көмірсутек|көмірсутектерінен]] (''85 % -ға дейін'') тұратын бұл заттар дербес [[үйірімдер шоғыры]] түрінде жекеленеді: [[метан]]ды, [[нафтенНафтенді мұнайлар|нафтенді]]ді және ароматты (хош иісті) тізбектер. Оның құрамында [[оттегі]], [[азот]], [[күкірт]], [[асфальттыасфальт]]ты [[шайыр]] қосындылары да кездеседі.

Мұнайдың түсі қызғылт, қоңыр қошқыл, кейде ол ашық сарғыш түсті, ақшыл болып та келеді. Мысалы, [[Әзірбайжан|Әзірбайжанның]]ның Сурахана алақындаалқабында ақшыл түсті мұнай өндіріледі. '''Мұнай судан жеңіл''', оның меншікті салмағы 0,65-0,95 г/см³. Мұнай өз бойынан [[Электр Тоғы|электр тоғынтогы]]н өткізбейді. Сондықтан ол электроникада [[изолятор]] ([[айырушы]]) ретінде қолданылады. Осы кезеңде мұнай құрамынан екі мыңнан астам х[[алықхалық шаруашылығы|алық шаруашылығына]]на керекті заттар алынып отыр: [[бензин]], [[керосин]], [[лигроин]], [[парафин]], көптеген иіссу түрлері, [[кремдер]], парфюмериялық жұмсақ майлар, [[Дәрідәрі-дәрмек|дәрі-дәрмектер]]тер, [[пластмасса]], [[машина дөңгелектері]] тағы басқа. Ол қуатты әрі арзан отын — бір тонна мұнай үш тонна [[көмір|көмірдің]]дің, 1,3 тонна [[антрацит|антрациттың]]тың, 3,3 тонна [[шымтезек|шымтезектің]]тің қызуына тең.

Харичков және басқа да орыс ғалымдары мұндай әдіспен табиғи мұнайға ұқсас сұйық – жасанды мұнайды алды. Д.И. Менделеев теориясы бойынша мұнай қарқынды тау түзілу орындарында кездеседі. Мұны жиі бақылауға болады, сондықтан Д.И. МенделевМенделеев қорытындыларын барлаушылар мұнайды іздеуде көп уақыт қолданды. Мұнай өнеркәсібінің дамуы барысында, әдетте, мұнай кездесуі тау түзілу процестері қосымша фактор болып табылатын жағдайларда кездесетініне көз жетті.

Ақыры 1930 жылы ірі кеңес ғалымы – академик [[Н.Д. [[Зелинский Николай Дмитриевич|Зелинский]] бұл жерде катализ, яғни өздері аз өзгеріске ұшырайтын заттардың әсерінен химиялық өзгерістерді тездететін құбылыс орын алатынын дәлелдеді. Катализаторлармен өсімдіктерге, бактериялық әсердің өнімдеріне жақын орналасқан заттарға әсер етіп, ол жасанды мұнайды екі жүз градустан төмен температурада алды. Осылайша сұрақтың жауабы шешілді, бірақ түпкілікті емес: ол тәжірибесінде қолданған катализаторлар табиғатта болуы мүмкін емес, олар өте тұрақсыз еді.

Табиғатта мұнай түзілуді іске асыратын заттарды ұзақ іздегеннен кейін химия ғылымдарының докторы, профессор [[Андрей Владимирович Фрост]] бұл, әдетте, мұнай қыртыстарын жауып тұратын кейбір сазбалшықтардың қатысымен болатынын анықтады. Өсімдіктер және жануарлар қалдықтарымен бірге тұнып, сазбалшықтар, жануарлар сүйектері мен микроағзалар кейін мұнай түзетін фактор болып табылатын материалдың негізін түзеді. Лай – бұл сазбалшық, өсімдік және басқа да қалдықтардың түр өзгерген қоспасы – бактериялардың әсерінен құмды және басқа да кеуекті тау жыныстарымен қапталады. Олар, өз кезегінде, мұнай мен су өтпейтін сазбалшық және басқа да тау жыныстарының қабаттарымен қапталып, температурасы шамамен жүз градустай қабаттарға дейін түседі. Мұнда мұнай түзілу процесі аяқталады; құрамында лай болатын мұнай біртіндеп қабаттасады да, біз мұнай кенорындарынан табатын кеуекті тау жынысына енеді.

[[Көмірсутектер|Көмірсутектермен]]мен қатар мұнай құрамында тағы басқа заттар да бар. [[Мырыш]]ы бар - H2S, меркаптандар, моно- және дисульфидтер, тиофендер мен тиофандар полициклдіктермен бірге т.б. (70-90% қалдық өнімдерде шоғырланады); [[азот]]ты заттар – негізінен [[пиридин]], [[хинолин]], [[индол]], [[карбазол]], [[пиррол]] және [[порфириндер]] (үлкен бөлігі ауыр фракциялар мен қалдықтарда шоғырланады) гомологтары; қышқылды заттар – [[нафтен қышқылы]], [[фенолдар]], смолалы-асфальтты т.б. заттар (әдетте жоғары қайнайтын фракциларында кездесетін). Элементтік құрамы (%): С – 82-87, Н – 11-14.5, S – 0.01-6 (сирек – 8-ге дейін), N - 0,001—1,8, O — 0,005—0,35 (сирек – 1.2-ге дейін) және т.б. Барлығы мұнай құрамында 50-ден аса элементтер табылған. Мысалы, жоғарыдағылармен қоса V(10-5 — 10-2%), Ni(10-4-10-3%), Cl (іздерінен бастап 2•10-2%-ға дейін) т.с.с. Әр зат әр кен орнында әр мөлшерде кездесетіндіктен орташа химиялық қасиетттер жайлы тек шартты түрде ған аайтуға болады.

[[Эпигерциндік платформа]] құрамына кіретін [[Маңғыстау]] мұнайлы-газды облысының қабатты кендері — 300 метрден 3000 метрге дейін тереңдіктегі құнарлы горизонттар төменгі бордан төменгі юраға дейінгі шөгінділерде орналасқан. Үшінші мұнайлы-газды аймақ герцин және каледон қатпарлы құрылымдарының арасынан орын алған [[Шу]] – [[Сарысу]] [[Синеклиза|синеклизасындасинеклиза]]сында. Мұнда жанғыш және азот-гелий газдарының қоры шағын кендері ашылған.

[[Керосин]] – трактор, [[реактив]]ті ұшақтар мен [[ зымыран]]дардың жанармайы.

Жердің шөгінді қабатында таралған, жанғыш майлы сұйықтық; маңызды пайдалы қазынды. Мұнай 1.2-2,0 км-ден астам тереңдікте газ тәрізді көмірсутектермен бірге түзіледі. Түсі ашық-қоңырдан қою қоңырға, қараға дейін өзгереді, тығыздығы 0,65-1.05 грамм/см3 аралығында. Мұнай жеңіл (тығыздығы 0.83г/см3-ке дейін), орташа(0,831-0,860 г/см3), ауыр (0,860г/см3-тен жоғары) болып бөлінеді. 28С градустан жоғары температурада қайнайды, қату температурасы 26-дан-60'С-қа дейін , меншікті жылу сыйымдылығы 1,7-2,1 кДж/(кг*К), меншікті жану жылуы 43,7-46,2 МДж/кг, диэл.өтімділігі2-2,5; Электр өткізгіштігі 2*10*10(дәрежесі)-0,3*10*-18(дәрежесі) Ом-1*см-1(дәрежесі), тұтану температурасы 35-120*С, органикалық еріткіштерде ериді , суда ерімейді. Мұнай-көмірсутектердің күрделі (негізінен парафинді және нафтенді, аз дәрежеде-ароматты) қоспасы. Әр түрлі кен орындарында мұнайдың көмірсутектік құрамы түрліше өзгеріп отырады. Негізгі қоспалары (4-5%):нафтен қышқылдары, асфальтты-шайырлы заттар, меркаптандар, моно-және дисульфидтер, тиофендер және тиофандар, күкіртсутек, пиридин және пиперидин гомоглогтар, т.б. Элементтік құрамы: С 82,5-87%; H 11.5-14.5%; O 0.05-0.35%; S 0.001-5.5%; N 0.02-1.5%. Өнеркәсіптік зерттеулерде негізінен мұнайдың тығыздылығын, оның фракцылыфракциялы құрамын, тұтқырлығын, құрамындағы күкірт , шайырбшайыр асфальтен, парафиндердің мөлшерін және олардың балқу температураларын анықтайды. Құрамындағы күкіртке байланысты аз күкіртті , күкіртті, жоғары күкіртті болып үш топқа бөлінеді. Әдетте мұнай құрамындағы азот пен оттек 10%-дан аспайды, тек кейбір жағдайларда 1,8 және 1,2%-ға азаяды. Мұнайдың негізгі пайда болу көзі – құрамындағы сутектің мөлшері жоғары болатын планктон, сапропельді органикалық зат және өсімдік қалдықтарынан түзілетін гумосты зат. Мұнайда 20-дан астам әр түрлі элемент (V, Ni, Ca, Mg, Fe, Al, Si, Na, т.б) бар. Мұнай түзуші жыныстар – саз балшықтар, олар мезокатагенез белдемесіне жеткенде мұнай түзілетін басты фактор – органикалық заттар 50*С-тан жоғары температурада ұзақ уақыт қызады. Бұл белдемнің жоғ арғы шекарасы 1,3-1,7-ден 2,7-3км3 км-ге дейін тереңдікте жатады. Төмен шекарасы -3,5-5км5 км. Мезокатагенез белдемінде көп мөлшерде мұнай көмірсутектері түзіледі , олар бензин және керосин фракцияларын беріп , микромұнайдың қозғалғыштығын жоғарылатады.<ref>[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.</ref>