Эпителий: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

# ''Гастрей теориясы'' (бұның авторы Геккель). Бұл теория бойынша көп клеткалыжасушалы ағза-бластея - бір клеткалыжасушалы эпителий клеткаларынанжасушаларынан пайда болды деген ұғым берді. Талшықтары бар клеткаларжасушалар тобы ағзаның қимыл қызметін атқарса, ал баска клеткаларжасушалар тобы қоректік қызмет атқарады. [[Инвагинация]] процесі арқылы екі [[клетка]] тобы - екі қабатты - гастрея болып саналады. Сыртқы қабаты - [[эктодерма]] жабынды эпителийде, ал эктодерма - бірінші ішек қабатын құрайды.

# Екінші теориясы [[Мечников Илья Ильич|Мечниковтың]] ''«фагоцетелла»'' теориясы. Бұл ұғым бойынша көп клеткалыжасушалы ағза біртектес клеткаларданжасушалардан тұрды, дейді - олар екі түрлі қызмет атқарады. Сыртқы клеткалардыңжасушалардың талшықтары болады, олар үсақ ас түйіршіктерінен [[фагоцитоз]] арқылы қоректенеді, ал клеткаларжасушалар бірте-бірте талшықтарын жоғалтып, амебоид пішінді болып жануарлардың ішкі кабатына кіреді де, ас қорыту сонда аяқталды, сөйтіп, сыртқы клеткаларжасушалар - кинобласт, ішкі клеткаларжасушалар - [[фагоцитобласт]]. Осыдан барып жабынды эпителий және ішкі орта ұлпалары пайда болады.

Шығу тегі және аткаратын қызметіне байланысты эпителийдің құрылысы әртүрлі болады, бірақ та эпителий ұлпасының басқа ұлпадан ерекшелігі болады. Бұл ерекшелігі оның шекаралық жағдайына және аткаратын қызметіне байланысты. Эпителий ұлпасы клеткажасуша пластысын құрайды. Эпителий базальды мембранада жатады, оның астында борпылдақ дәнекер ұлпасы жатады. Оларда кан тамырлары болмайды, ал қоректік затты базальды [[мембрана]] арқылы алады. Эпиталий ұлпасы клеткаларданжасушалардан - эпителиоциттерден тұрады.

# Эпителий ағнаны сыртқы және ішкі ортадан бөліп тұратын және олармен байланысты қамтамасыз ететін шекаралық ұлпа. Ішектің куысы, асқазанның, бүйректің жыныс органдардың қуыстарын эпителий ұлпасы астарлап жатады және периқордиаль, превраль және кұрсак бөлімдерін бөліп тұрады. Эпителий ұлпасының негізгі бір ерекшелігі шекаралық қызметі. Осы қызметіне байланысты эпителий ұлпасының құрамындағы клеткажасуша элементтері әртүрлі болады.

# Эпителийдің клеткаларжасушалар кабат құрап, үлкен бетті алып орналасады. Қабат тұзіп орналасуына байланысты эпителий қорғаныштық қызмет атқарады.

# Эпителий ұлпасының негізгі массасын клеткаларжасушалар құрайды. Бұл эволюция барысында калыптаскан касиет. Себебі [[регенирация]] жасау үшін және ол неғұрлым тез жүру үшін ұлпа клеткаларғажасушаларға бай болу керек. Эпителий түрлі қорғаныштық құрылымдарды (кутикула, хитин, бақалшақ) құрайды. Бұл құрылымдардың барлығы эпителий ұлпасының құрамындағы клеткалардыңжасушалардың қызметіне байланысты.

# Эпителиалдық клеткалардыңжасушалардың құрылысы полярлы келеді. Базальдық және апикальдық бөліктері құрылысы мен қызметі жағынан бірдей болмайды. Мысалы, ішектің эпителиалдық клеткаларыныңжасушаларының апикалық бетінде [[микробүр]]лер болады, ішкі [[торлы аппарат]] ядроның үстіңгі аймағында орналасқан, ол клеткалардыңжасушалардың базальдық бөліктерінде микробүрлер мен торлы аппараттың элементтері болмайды. Эпителий клеткаларыныңжасушаларының полярлы болуы оларды шекарада орналасуына байланысты.

# Эпителий базальдық мембрананың үстінде жатады. Базальдық мембрана эпителий клеткаларыжасушалары мен оның астындағы дәнекер клеткаларыныңжасушаларының тіршілік әрекеттерінің әсерінен пайда болады және осы екі ұлпаны, бір жағынан бір- бірінен бөліп, екінші жағынан оларды біріктіріп біртұтас комплекс құрайды. Эпителийдің қоректену базальдық [[мембрана]] арқылы [[диффузия]]лық жолмен қамтамасыз етіледі. Осы жерде, эпителийде кан мен лимфа тамырларының болмайтынын, ал жүйке талшықтарының көп болатынын ескеру кажет.

Эпителийдің негізгі қызметі өзінің астында орналасқан дәнекер ұлпасын қорғау. Сонымен қатар кейбір жағдайларда белгілі эпителиалдық клеткаларжасушалар секрет бөлу және сіңіру функцияларын да атқарады.

Эпителийдің құрылыс ерекшелігіне негізделген. Бұл классификация бойынша эпителийлерді бір кабатты және көп қабатты деп бөледі. Бір кабатты эпителий бір қатарлы және көп қатарлы болып бөлінеді. Эпителийлерді клеткаларыныңжасушаларының пішініне қарай жалпақ, куб пішінді, [[цилиндр]] тәрізді деп ажыратады.

[[Мезотелий]] - Жалпақ клеткалардыңжасушалардың жұқа кабаты. Клеткаларының жиегі тегіс болмай, ирек-ирек болып келеді. Олардың кей бірі екі немесе үш ядролы. Электрондық микроскопиялық зерттеу [[мезотелий]] клеткаларыныңжасушаларының бетінде [[микробүрлер]]дің болатынын анықтады. Мезотелий шын мағынасындағы эпителий қатарына жатпайды. [[Мезотелий]] клеткаларыныңжасушаларының фагоцитоздық қабілеті бар. Мезотелий дене куысы мен ұлпалар арасында «сероза» - [[гематолимфа]]лық тоскауыл тұзуге қатысады. Ішкі мүшелер бірімен-бірі қосылып, бітісіп - жабысып калмауына және олардың орнын ауыстырып козғалуына мезотелий колайлы жағдай туғызады.

Сирек кездесетін эпителийдің түрі. Бүның негізгі функциясы ылғал беттерді қорғау. Бұл кезде секрет бөлу немесе сіңіру қызметтерін атқармайды. Осы эпителийдің барлық клеткаларыжасушалары бірін-біріне ұқсас. Кейбір бездердің өзектерінде кездеседі. Көпшілік жағдайда бір кабатты цилиндр тәрізді эпителий өзгеріске ұшырап, қорғау қызметтерін бірге секрет бөлу және сіңіру функцияларын да атқарады. Секреторлық және сіңіруші клеткаларданжасушалардан тұратын бір кабатты цилиндр тәрізді эпителий ішекті астарлайды. Қоректік заттарды сіңіруге қатысып отырып, Бұл эпителий ас қорыту жолындағы бактериалардың дене ішіне өтуіне кедергі болады. Сонымен бірге осы ұлпа ішектің қабырғасын ас қорыту ферменттерінің қорытушы әсерінен қорғайды.<br>

Ішек эпителий клеткаларыжасушалары мен базальдық [[мембрана]]ның арасындағы байланыс жеңіл үзіледі. Ac қорыту жолының үздіксіз козғалысы мен эпителийдің үдемелі жұмысы клеткалардыңжасушалардың тез тозуына әкеліп соғады. Ішек эпителийінің құрамында көбею кабілетінен айырылмаған [[Крипта абсцесі|крипталарда]] орналасқан, шала жіктелген клеткаларжасушалар болады. Бөлінудің нәтижесінде пайда болған жас клеткаларжасушалар өліп, түлеген клеткаларжасушалар орнын басады. Ішек эпителийінің барлық клеткаларыжасушалары 30-36 сағаттың ішінде жаңарады.

Тері екі кабаттан тұрады: терінің өзі немесе дерма деп аталатын дәнекер ұлпалық бөлікпен [[эпидермис]] делінетін эпителиалдық кабаттан тұрады. Мүйізделген көп қабатты эпителий құрылысы мен қасиеттері түрліше қабаттардан тұрады. Осы аттарды үш зонаға біріктіруге болады. Ең тереңгісі базальдық мембрананың үстінде жататын цилиндр тәрізді эпителиалдық клеткалардыңжасушалардың бір қатарынан тұратын базальдық кабат. Базальдық кабаттың клеткаларыныңжасушаларының клеткааралықжасушааралық кеңістікке қараған бетінде көптеген микробүрлер болады. Базальдық [[мембрана]] арқылы дэнекер ұлпасының [[диффузия]]лық жолымен эпителийге келген қоректік затты бірінші болып осы кабаттың клеткаларыжасушалары қабылдайды. Базальдық кабаттың клеткаларыжасушалары жедел бөлінеді және жаңадан пайда болған клеткаларыныңжасушаларының негізгі массасы үстінде көп бұрышты немесе канат тәрізді клеткалардыңжасушалардың 4-8 кабаттары орналаскан.

Шырышты эпителийдің құрылымы оның атқаратын қызметіне байлаиысты болады. Қорғаныштық қызметін іске асыру үшін клетканыңжасушаның апикальді бетіиде талшықтар мен микробүртіктер болады ал көп қабатты эпителийдс- мүііпді құрылым болады. Клетка байланыстары және клеткажасуша органоидтары жақсы жетілгеп. Эпителий кабатында бір клеткалыжасушалы бездер орналасады.<br>

Эпителий кабатында [[энтероциттер]]ден баска бокал тәрізді без клеткасыжасушасы, [[эпторождокрин]]ді клеткаларжасушалар болады. Адамда және көміргіш отрядтарында ''пищеристый'' клеткаларжасушалар кездеседі.Суда жүзетін күстарда ерекше осмос реттейтін құрылым болады, ''«солевые железы»'' тұзды бездер және ректальді бездер мысалы акулада кездеседі.

Эпителий ағза бездерінің негізгі массасын құрайды. Бездегі эпителиалдық клеткалардыңжасушалардың қызметі - ағза тіршілігіне қажет заттарды клеткалардажасушаларда тұзіп, олардан бөліп шығару. Бездер ағзада секрет бөлу қызетіы атқарады. Олардың көпшілігі қалыптасқан жеке органдар. Басқалары органдардың бөлігі болып саналады. Бездер экзокридік және эндокриндік болып бөлінеді. Экзокриндік бездер секрет тұзуші немесе бездік бөлімі мен шығарушы өзектен тұрады. Экзокриндік бездердің классификациясы осы бөлімдерінің құрылысына негізделген. Эндокриндік бездер тікелей қанға түсетін гормондарды бөледі. Эндокриндік бездер бездік клеткаларданжасушалардан тұрады және олардың шығару өзектері болмайды. Бұларға жататындар гипофиз, эпифиз, қалқанша және калканша серік бездері, бүйрек үсті бездер, қы безінің Лангерганс аралшықтары т.б. жатады. Осылардың бэрі ағзаның эндокриндік жүйесін құрайды. Экзокриндік бездер сыртқы ортаға, яғни эпителиймен астарланған органдардың куыстарына немесе терінің бетіне шығарылатын секреттер бөледі.<br>

Бездердің қызмет ететін ұлпаларының ең негізгісі - эпителий ұлпасы. Бездер екіге бөлінеді: бір клеткалыжасушалы және көп клеткалыжасушалы. Бір клеткалыжасушалы бездердің пішіні де, орналасады да әр түрлі болып келеді. Эпителиалдық клетканыңжасушаның ішінде орналасса, онда эндоэпителиалдық бездер деп аталады. Дене сыртында орналасса, онда экзоэпителиальді бездер деп аталады. Өзінің секретін бөлуіне байланысты да ажыратылады: канға немесе бос кеңістікке (эндо- және экзокринді бездер). Сонымен қатар [[белок]]тың, [[мукополисахарид]]ті (немесе мукопротеидті) және баска да секреттер бөліп шығаруына карай да бөлінеді.<br>

Көп клеткалыжасушалы бездерде 2 түрлі клеткажасуша болады: секреторлы, секретті сыртка шығаратын клеткаларыжасушалары. Осы клеткалардыңжасушалардың құрылымы мен функциясы әр түрлі болып келеді. Біріншісі сол безге тән спецификалық секрет бөледі. Екіншісі секрет өтетін каналдардың құрамын құрайды. Безді клеткаларжасушалар кейде сүзгіш және механикалық қасиетімен қатар секторлық функциясында аткарады.<br>

Көп клеткалыжасушалы бездердің тармақталған (күрделі) және тармақталған (қарапайым деп аталады) ''«каналдары»'' болуы мүмкін.

Көп клеткалыжасушалы бездер бір клеткалыжасушалы сияқты экзо және эндоэпителиальды болуы мүмкін. Бірақ та олардың көбісі экзоэпителиальды түрге жатқызылады. Секретін бөлу бағытына карай көп клеткалыжасушалы бездер: [[Эндокринология|эндокринді]] (ішкі секрециясы бар бездер) және экзокринді (сыртқы секрециясы бар) болып бөлінеді.<br>

пайда болған секреттерді сыртқы ортаға шығарып отырады. Ерекше секрет ретінде гормондарды айтуға болады. Секреция клеткадағыжасушадағы биосинтезді айтамыз. Жинақталуы және оның клеткаданжасушадан тыс шығуы ағзаның қалыпты физиологиялық процестерін камтамасыз етеді. Рекреция - клеткаданжасушадан кейбір заттардың шығуы (су, иондар). Олар химиялық өзгерістерге үшырамайды. Экскреция - клеткаданжасушадан зиянды, керек емес заттардың шығарылуы (несеп, несеп қышқылы).<br>

[[Экзокринді бездер|Экзокриндік бездер]] экзоэпителиальдық және эндо эпителиальдық болып ажыратылады. Бездік клеткалардыңжасушалардың тобы эпителийдің астындағы ұлпаға өтсе, ондай безді экзоэпителиальдық деп аталады. Мысалы, тері, сілекей және [[май бездері]], бауыр т.б. ал эпителиальдық бездер клеткалардыңжасушалардың астарлаушы ұлпаға өтпей, эпителиальдық клеткалардыңжасушалардың кабатында калса, ондай бездері эндоэпителиальдық дейді. Мысалы, адамның көмекей үсті шеміршек эпителийінің сілекей клеткаларыныңжасушаларының тобы. Экзокриндік экзоэпителиальдық бездер бір клеткалыжасушалы және көп клеткалыжасушалы болуы мүмкін. Экзокриндік экзоэпителиальдық бір клеткалыжасушалы бездер [[омыртқалылар]]ды кең тараған: турбеляряларда, немертинде, сакиналы құрттарда, моллюскаларда. Экзокриндік экзоэпителиальдық көп клеткалыжасушалы бездер ағза бездерінің негізгі массасын құрайды-сілекей, көз жасы, [[тері]], [[май бездері]], [[бауыр]], ұйқы безінің экзокриндік бөлігі. [[Экзокринді бездер|Экзокриндік]] экзоэпителиальдық көп клеткалыжасушалы бездер өзегінің құрылысына қарай жабайы және күрделі бездер болып бөлінеді. Жай және күрделі бездер түтік тәрізді, альвеолалық (көпіршік) және түтікше альвеолалық болып бөлінуі мүмкін. Тармақталған бір ғана өзегі бар безді қарапайым без дейді. Егер өзектің тармақталған жүйесі болса, ондай бездер күрделі болады. Көптеген күрделі бездер өте үлкен келеді, оларды органдар деп атауға болады (бауыр мен ұйқы безі). Экзокриндік экзоэпителиальдық бездер бір клеткалыжасушалы және көп клеткалыжасушалы болуы мүмкін. <br>

Секреттің химиялық құрамы әртүрлі болады. Осыған байланысты экзокриндік бездерді ақуыздық, сілекей, аралас (ақуызды-сілекейлік) және май бездері деп бөледі. Секреторлық эпителиальдық клеткалардыңжасушалардың пішіні түрліше болады. Секрет бөлуші клеткалардыңжасушалардың клеткааралықжасушааралық кеңістігі біршама үлкен. Секреторлық клеткалардыңжасушалардың ядросы ірі, [[хроматин]]і көп және ядрошығы да ерекше болып келеді. Секрет бөлуші клеткалардыңжасушалардың бэрінде эндоплазмалық тор мен [[Гольджи аппараты]] жаксы жетілген және митохондриялар көп болады. Бездік клеткалардыңжасушалардың құрылысы полярлы келеді.

Секреттің бөліну типтері. Безді сипаттауда секреттің клеткаданжасушадан бөлінуі маңызды роль атқарады. Ертеде бездерді экструзия типі бойынша классификацияланған. Яғни секретті түзу тэсіліне карай ажыраткан.<br>

[[Мерокринді секреция|Мерокриндік бездерде секрет]] клеткалардыңжасушалардың ішінде түзіледі де мембранамен қоршалған көпіршік түрінде клетканыңжасушаның бос бетіне бөлінеді. Секрецияның Бұл түрінде плазмалық мембрананың түтастығы сақталады, цитоплазманың көлемі кемімейді (бокал тәрізді бездер, асказан бездерінің клеткаларыжасушалары, ұйқы безінің экзокриндік бөлімі жатады).<br>

Голокриндік бездерде секреция процесі кезінде клеткажасуша толықтай бұзылады, өледі, ішкі құрылысы секретке айналады (терінің майлы бездері).

Апокринді бездерде секрет түзілу кезінде цитоплазманың үстіңгі бөліктері бөлініп, секреттің құрамына кіреді. Секрецияның Бұл типі кұстың жұмыртқа жолының эпителиальдық клеткаларынажасушаларына, сүтқоректілердің тер бездеріне және сүт бездеріне тэн.

''I-'' тип. Голокринді секреция. Жарық микроскопы арқылы көруге болады. Секрецияның осы типі бойынша секреторлық өнім-клеткажасуша өлуімен сипатталады.<br>

''II- ''тип. Макроапокринді секреция. Жарық микроскопы арқылы сипатталған. Клетка бетінің бос кеңістігінде өсінділер пайда болады. Олар секретке толып, кейін жүлынады. Апокринді өсінділердің бетінде микроталшықтар жойылады, секреция нәтижесінде клеткажасуша биіктігі аласарады.<br>

''III-'' тип. Микроапокринді секреция. Электронды микроскоп арқылы анықталады. Ол микроталшықтардың жоғарғы бөлігінің клеткаданжасушадан жүлынуымен сипатталады. Бұрын осы секрецияның типі-мерокринді типке жатқызылған.<br>

''IV- ''тип. Мерокринді секреция (клеткажасуша мембранасында уақытша пайда болған саңылаулардан секреттердің шығуы). Секрецияның осы типі кезінде клеткажасуша толған, мембранамен капталған вакуольдер клеткажасуша кабығына жақындап, оған жабысады. Осы жерде көлемі кіші саңылау пайда болады. Жеке [[электронды микроскоп]] арқылы көрінетін Бұл саңылау вакуольдің құрамындағы заттардың барлығы бездің куысына өтеді. Секрецияның Бұл типі кезінде сыртқы плазматикалық мембрана эрдайым сакталып отырады.<br>

''V-'' тип. Мерокринді секреция (секреттің бұзылмаған клеткажасуша мембранасы арқылы шығуы). Бұл секреция типтерінің ішіндегі электорімикроскопияның морфология үшін ең анықталмаған болып есептелінеді. Бұл [[секреция]] типі кезінде апикальді плазматикалық мембрана болып қалады.<br>

Қазіргі уақытта клетканыңжасушаның тіршілік циклі барысымда бір клеткадажасушада экструзия (секрет бөліну процесі) типтерінің ауысуы жүріп жататындығы анықталады. Сонымен қатар химиялық құрамы бойынша әртүрлі секреттср бөлінсе, бір клеткадажасушада секрет бөліну әртүрлі типтер бойынша жүреді және де секреция стимуляциялануы мен [[патология]] жағдайларында-экструзия типінің басқа типпен ауысуы байқалады.<br>

Жабынды эпителий сияқты безді эпителийде бір-бірінен аз ажыратылған клеткажасуша аралық заттармен бөлінген өзара өте тығыз байланыскан клеткаларданжасушалардан тұрады. Барлық клеткаларжасушалар тіршілікке кажетті өнімдерді бөліп шығарады, бірақ безді эпителийдің өзіне ғана тән өзіндік ерекшеліктері бар, яғни клеткаларжасушалар ([[грандулоциттер]]) әртүрлі секреттерді көп мөлшерде өндіреді және бөледі. Ағзада секрет ретінде: сүт, сілекей, ас қорыту сөлдері, [[өт]], [[төр]],әртүрлі иісті заттар, [[Гормондар|гормоны]]. Сөл не тері беткейіне, шырышты кабықшаға, ішкі мүшелер куысына (экзокринді секреция кезінде), не қанға, лимфаға немесе ұлпалық сұйықтықка (эндокринді секреция кезінде).<br>

Эмбриогенезде безді эпителий жабынды эпителийдің туындысы болып табылады. Алғашында ол төменде жатқан ұлпаға батып тұратын клеткалықжасушалық шоғыр түрінде болады. Содан соң қабат өседі және әртүрлі бағытта [[дифференцация]]ланады. Кейбір кабаттар эпителийдің бастапқы затымен байланысты болып қалады. Жабынды эпителийдің [[инвагинация]]сы болып табылатын (сөлді бөлімімен бірге) шығару ағымына байланысты. Олардан бөлінетін өнімдер ағын арқылы ішкі ортаға шығарылады. Бездің мұндай түрін экзокринді деп атайды. Баска қабаттар [[эмбриогенез]]дің ерте кезеңінің өзінде эпителийдің бастапқы затынан бөлініп кетеді және өздері бөлгеи сөл синтезделінетін қан тамырларымен тығыз байланыска түседі. Мұндай бсздерді эндокринді деп атайды.<br>

Барлық безді клеткаларғажасушаларға өздерінің өндіретін сөлінің құрамына байланысты [[эндоплазмалық тор]]дың (егер сөлдің табиғаты ақуызды болса, онда түйіршікті, ал егер белок, көмірсу және [[стероидтар]] болса, онда түйіршіксіз), Гольджи аппартының, [[митохондрия]]ның [[гипертрофия]]сы тән (күшейтілген даму).<br>

Грандулоциттердің цитоплазмасында әсіресе цитоплазманың апикальды бөлімінде эдетте түйіршіктер немесе сөлдің тамшылары жақсы ажыратылады. Әдетте олар Гольджи аппаратының ішінде шоғырланады. Органеллалардың даму деңгейі және безді клеткалардағыжасушалардағы сөлдің мөлшері сөл бөліну циклының фазына тәуелді периодты түрде өзгеріп отырады.<ref>Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 128 бет. ISBN 978-601-247-057-4</ref>