|
'''Арал теңізі''' — [[Қазақстан]] мен [[Өзбекстан]] шекарасында орналасқан сутоған. Теңіз [[20 ғасыр|ХХ ғасырда]] ауданы жағынан (''68 мың км<sup>2</sup>'') [[әлем]]де төртінші орында болған болатын, бірақ [[1960]] жылдардан бастап теңіздің [[су]]ы азайып келеді.
5 а балаларынын есiмi:ермахан.Нуршат.....б.жасулан.....с.азат.....а.каисар....к.камила...а.акбота....о.нуршат....акмарал...нагметпек...б.нуржигит....дамир...нурболат... калмактар:айдана...перизат.
== Арал теңізінің тарихы ==
[[Сурет:Survey of the Sea of Aral 1853.jpg|thumb|left|170px| Арал теңізінің картасы, 1853 жыл, [[:ru:Королевское географическое общество|Royal Geographical Society]] журналы, [[Лондон]].<ref>[http://en.wikipedia.org/wiki/Aral_Sea Ағылшын уикипедиясы, Aral Sea, The Map of Aral Sea.]</ref> ]]
[[Сурет:Kos-aral.jpg|thumb|250px|Бірінші орыс қайықтары, 1848]]
[[Сурет:Aralskoje more.gif|thumb|250px|Әр жылдық анимациялық карта]]
Арал теңізі, [[Кайнозой|Кайнозой дәуірінің]] орта шетінде, яғни бұдан ''21 млн. 1200 жыл'' бұрын [[Каспий теңізі]]не қосылып жатқан. Бұған теңіздің терістік бетіндегі қазіргі [[Сарышығанақ]], [[Ақеспе]] тұсынан 80 метр тереңдіктен [[Олигоцен|Олигоцен уақытында]] өмір сүрген [[Бекіре|қызыл балықтың]], ірі [[ұлу]]дың, [[кит]]тің омыртқа сүйектерінің тасқа айнала бастаған күйінде табылуы дәлел болмақ. Бұл теңіздің кезінде [[мұхит]]пен қосылып жатқандығын көрсетеді. Сондай-ақ Арал маңынан [[акула]]ның тісі мен сүйегі табылды. [[19 ғасыр|ХІХ ғасыр]]дың орта кезіндегі Арал-Каспий ойпатының пайда болуы жөніндегі болжамдардан Арал бассейнінің [[геология]]лық ерте кезеңде [[Жерорта теңізі]]мен тұтасып жатқан су айдыны екенін, оның кейінгі [[Альпі]]лік дәуірлерде жер қыртысының көтерілуіне байланысты ұсақ су айдындарына бөлінгенін білеміз. Сондай-ақ, Арал теңізінің көлемі жайлы, Арал теңізі жайлы ұғымдар сонау ерте дүние әдебиеттерінде де кездеседі.
Ендеше қазіргі кезде әлем елдері назарын өзіне аударып отырған осы су айдынын зерттеу сол ерте заманан бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді деуге болады. Міне, сондықтан да көне зерттеулер мен қазіргі жаңа мәліметтерді салыстыру арқылы Арал теңізі бассейнімен оның жағалауының даму [[эволюция]]сын, сондай-ақ ғасырлар бойы өзгеру сипатын анықтау қиын емес. Мысалы, ежелгі заманның өзінде Арал теңізі көп елдерге мәлім болған. Өйткені, сол IХ-X ғасырлардағы араб ғалымдары – [[Ибн Хордадбех]], [[Ибн Руста]], [[Әл-Масуди]], [[Әл-Истахри]] келтірген мәліметтер аса құнды саналады. Демек, бұл еңбектерден сол кездегі Аралдың көлемі мен жағаларының пішіні туралы мағлұмат алуға болады.
[[Ибн Хордадбех|Ибн-Хордадабех]] «''Китаби-ал-масалик Вал-мамлик''» саяхаттар мен мемлекеттер кітабы атты еңбегінде [[Амудария]]ны -Жейхун, Арал теңізін - Күрдер көлі деп атайды. Ал [[Ибн Руста|Ибн-Рустеннің]] Амудария мен Арал теңізі туралы жазғандары неғұрлым нақты, оның мәліметтері бойынша, Арал теңізінің көлемі 80 фарсах (бір фарсах-6 шақырым). Теңіздің басты жағалауындағы Жоталары Сиякух (қара таулар) деп аталады. Ал оң жақ жағалауы батпақты, онда қалың орман өскен. Демек аталмыш Сиякух – үстіртің тік жарлы құздары болуы мүмкін. Өйткені оның батыс жағалауы қазір де биік келеді, кейбір нүктелердің биіктігі 190 метрге жетеді.
Сол сияқты Араб географы [[Әл-Истахри]] Арал теңізін «''Хорезм көлі''» деп атаған және [[Сырдария]] жөнінде мәліметтер келтірген. Истахри былай дейді: «''Бұл көлдің айналасы 100 фарсах. Суы тұзды, көлге Жейхун, Илаш Сырдария және басқа өзендер құяды''». Сондай-ақ [[10 ғасыр|Х ғасырда]] өмір сүрген белгісіз автордың парсы тілінде жазған «''Худуд-ал Алам шығыстан батысқа дейінгі әлем облыстары''» атты қолжазбасында да Арал теңізінің сипаттамасы берілген. Мұнда теңіздің көлемі 300 фарсахқа тең келетіні және [[жағалау]]ларының құмды екені жазылған. Жоғарыдағы Арал теңізі жөнінде мәлімет қалдырушылар негізінен теңізді арнайы зерттеген адамдар емес, жолшыбай көргенін жазған саяхатшылар, жалпы дүниежүзілік [[әдебиет]]ке қатысты шағын дерек жинаған шолушылар. Сондықтан бұл кезде Арал теңізі жайлы нақты ғылыми зерттеулер болған жоқ деуге болады. Дегенмен осы өлкенің сол кезеңдегі көрсетілген табиғат жағдайлары мен қазіргі табиғатының өзгерісін салыстыра қарағанда өңірдің сипатынының бұрынғы кезде нақты қандай болғандығына көз жеткізуге болады.
Негізгі Арал теңізі жайлы нақты деректі мәліметтердің жиналуы, яғни арнайы зерттеулердің басталуы [[17 ғасыр|ХVІІ]]-[[19 ғасыр|ХІХ ғасыр]]лардың еншісіне тиеді. Өйткені бүгінгі Арал деген атау сол [[17 ғасыр|ХVІІ ғасырдан]] бергі жерге берілген. Яғни [[1740]]-[[1741]] жылдары [[Сырдария]] мен Арал маңын зерттеуге алғашқылардың бірі болып, Иван Мурауин қатысып, тұңғыш рет Арал теңізінің шығыс жағалауларын өте дәлдікпен арнайы түсірілімге түсіріп, карта жасаған. Жалпы Арал теңізі жайлы соңғы толық зерттеулер [[1946]]–[[1950]] жылдар аралығында болған. Ондағы мәліметтер бойынша теңіз көлемі ''66 мың'' шаршы шақырымды құрап, ең ұзын бөлігі 424 шақырым, ал ендігі бөлігі 292 шақырым, орташа тереңдігі ''16,1 метр'', ең терең жері ''68 метр'' деп сипатталып жазылған. Содан қалған бүгінгі теңізде шамамен ''15-20 мың'' шаршы шақырымға жуық қана су айдындары бар көрінеді. Теңіздің осындай тартылуына орай өңірде алғаш рет [[2001]] жылы Арал теңізінің табаны қала орны болған деген болжам жасалды, ал бұл күндері осы болжам шындыққа айнала бастағандай.
Өйткені бұрын Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрған жылдары сол жағасынан көне заманға тән [[ою-өрнек]]тер, адам сүйектері ұшырасқан кездері болғаны жөнінде кезінде теңізде жүзген кейбір қарт кеме капитандарының талай өз аузынан естіген кездеріміз де болды. Бірақ та, ол кезде теңіз астында қала барын кім білсін. Ал енді теңіз тартылып, жағасы әр деңгейде ашыла бастағанда, қазір де бұл жағдай жиі көріне бастады. Өйткені қазіргі [[Археология|археолог]] ғалымдардың деректері бойынша құрғаған теңіз табанынан табылған әлгі [[мешіт]]тің ою-өрнектерді сол [[12 ғасыр|12]]-[[15 ғасыр]]лардың еншісіне жатқызады. Сондай-ақ бұған дәлел ретінде Арал тарихынан белгілі сол [[1592]] жылдарға дейін қазіргі табылған қала орны яғни, «[[Барсакелмес]]» аралының батыс беті құрлықпен бірігіп жатқан көрінеді. Кейін теңіз суының көтерілуіне байланысты құрлықтан бөлініп қалған. Сондай-ақ жоғарыда сөз болғандай сол ертедегі араб ғалымдарының деректері бойынша да теңіз көлемі сол әрқили көлемде өзгеріп отырған. Мысалы, 80,100 және 300 фарсах мөлшерінде. Егер де бір фарсах 6 шақырым болса, сонда кезінде теңіздің ең үлкен деген көлемі не бәрі 300 х 6 = 1800 шақырым ғана. Бұл – теңіздің сол [[1950]] жылғы көлемімен салыстырғанда төмен екенін көрсетеді. Міне осыған орай бір сөэбен айтқанда «[[Барсакелмес]]» аралы сол [[1592]] жылға дейін құрлықпен жалғасып жатыр деген сөз шындыққа жақын.
== Арал ойысы ==
|
