|
[[Сурет:Rosa canina (flower).jpg|thumb|right]]
'''Итмұрын''' (Rosa) – [[раушангүлдер тұқымдасына]] жататын [[жапырақ]] тастайтын [[бұта]] не [[шырмауық]] [[өсімдіктер]] туысытуыстасы. [[Қазақстан|Қазақстанда]] кездесетін 25 түрдің ішіндегі ең әдемісі. [[Республика|Республиканың]] ([[Алтай]], [[Тарбағатай]], [[Жоңғар Алатауы]]) сай, Орталық және Оңтүстік-шығыс бөлігінде тауда, [[жазық|жазықта]], [[қорым тастар|қорым тастарда]], [[беткейлер|беткейлерде]], [[ормандар|ормандарда]], [[дымқыл топырақты]] жерлерде бұталар арасында өседі. [[Ылғал|Ылғалды]] жақсы көреді, [[топырақ|топырақтың]] да, ауаның да ылғалдығына сезімтал, биіктігі 2 метрге дейін сүр-қошқыл түсті, [[қабығы]] бар, [[сабағымен]] [[бұтақ|бұтақтары]] ұсақ [[тікенек|тікенекті]]. Өткір тікенектер барлық туыс түрлеріне тән, олар [[жануарлар|жануарлардың]] жеп қоюынан сақтайды. [[Жапырақ|Жапырағы]] күрделі, [[тақ қауырсынды]], әдетте 2-3-тен жұптасқан көлемді [[эллипс]] тәрізді, жиегі [[ара]] тісті, ал астыңғы жағын қою да жұмсақ [[түк]] басқан. [[Гүл|Гүлі]] [[қос жынысты]], [[дұрыс гүл]] ([[актиноморфты]]) [[тостағанша|тостағаншасы]] жіңішке жасыл түсті, [[күлте|күлтесі]] ашық күлгін немесе қызғылт түсті. Тостағаншалар мен күлтелер саны бірдей (5-тен), [[аталық]] пен [[аналықтары]] көп (саны анықталмаған), гүлі көлемді (диаметрі 6 см-ге дейін), үзын гүл табанына көбінше жалғыздан, сирек топтасып бекиді. Ашық түсті гүлінің хош иісі [[Жәндіктер|жәндіктерді]] өзіне тартады, ара, үлкен тозаң жейтін [[қоңыздар]], бір гүлден екінші гүлге ұшып-қонып жүріп айқас тозаңдандырады. Кейде жәндіктер гүлді түнеп шығатын орын ретінде пайдаланады, өйткені кешке қарай гүлдердің күлтелері, жабылады.Итмүрын [[шілде|шілдеде]] гүлдейді, [[тамыз|тамызда]] [[жеміс]] береді. [[Раушан]] туысының жемісі туралы толығырақ айтсақ артық болмас. Раушан туысының жидегі шындығында да жалған жеміс, құрылысы күрделі, күлте жапырақшаларының [[құмыра]] немесе [[бокал]] тәрізді болып, қабырғаларының ішкі жағында бекінген көптеген сарғыш [[жаңғақтар]], қою да қаттылау түктермен бөлінген. Біз суреттеп отырған түрдің жемісі пісіп-жетілген қою, ашық-қызыл түсті. Ұшында түспейтін қүрғақ тостағанша жапырақшалары барлық раушандар мен [[жабайы раушандарға]] тән. Кейбір түрлері ежелден белгілі бауда өсірілетін раушандардың арғы тегі болып табылады. Біздің эрамызға дейінгі 4 мың жылдыққа жататын [[Алтай|Алтайдың]] көмбелерінен табылған [[металл ақшалар|металл ақшаларда]] да бауда өсірілетін раушандар бейнеленген. Қазірде жабайы раушандар [[сұрыптау|сұрыптауда]] және [[мәдени раушандардың]] сапасын жақсартуда қолданады.
Итмүрынның ерекшелігі — бағалы [[витаминдер|витаминдерге]] бай, жемісі және одан дайындалған [[дәрі-дәрмектер]] [[медицина|медицинада]] негізінен [[асқазан]] және [[бауыр]] ауруларын емдеуге қолданылады, гүлдерін [[шай|шайдың]] орнына пайдалануға болады, күлтелерден дайындалған [[эфир майы]] — [[парфюмерия]] өндірісінде пайдаланылады.<ref name=”source1”> [[Қазақ тілі терминдер сөздігі]] I том </ref>
|
