|
[[Сурет:31-Velvet WormRegenwurm1.JPGjpg|thumb250px|rightнобай|190pxоңға|ЖАУЫН ҚҰРТЫШұбалшаң]]
'''Жауын құрты''', шұбалшаң – [[азқылтанды құрт|азқылтанды құрттардың]] бірнеше тұқымдасын біріктіретін үлкен топ. Бұлар көбінде топырақ астында тіршілік ететін ірі құрттар.
[[Тропика|Тропиктік]] жерлерде кездесетін кейбір жауын құртының ұзындығы 2,5 м-ге жетеді. Жаңбыр ұзақ жауып індері суға толып кеткенде, топырақ бетіне шығып жорғалап жүретіндіктен жауын құрты аталған. Бұлардың арасында жиі кездесетін нағыз [[жауын құртының]] (Lumbrіcіdae) дене тұрқы 2 – 3 см-ден 50 см-дейін, жуандығы 1 мм-ден 20 см-ге дейін. Денесі 300-ге тарта сегменттен тұрады, әр сегментінде жорғалау кезінде тірек болатын шоқ-шоқ қылшықтар орналасады. Арнайы сезім мүшелері болмағанымен терісі сезгіш клеткаларға бай. Тері жамылғысы арқылы тыныс алады, [[қан айналу жүйесі]] – тұйық, құрамында [[гемоглобин]] болғандықтан қаны қызыл түсті. [[Жүйке жүйесі]] [[жұтқыншақ]] үстіндегі ірі жүйке түйінінен және сегменттерінің бауыр жағында орналасқан жүйке тізбегінен тұрады.
Денесінің үзіліп қалған бөліктерін қайта жетілдіру (регенерациялау) қабілеті жақсы дамыған. Бұлар – [[гермафродиттер]]. Жұмыртқаларын топ-тобымен пілләға орап салады. Тіршілігі негізінен топырақ астында өтеді, топырақ бетіне тек түнде және жаңбырдан соң шығады. Әр түрлі [[органикалық]] қалдықтармен қоректенеді, [[қым-қиғаш індер]] қазып топырақты қопсытады, газ алмасуын жақсартады, [[ас қорыту]] жолдарынан өткен топырақ сыртқа ұсақ құмалақ ([[капролиттер]]) түрінде шығарылып, топырақтың құрылымын органикалық заттармен байытады. [[Органикалық қалдықтар|Органикалық қалдықтарға]] бай, [[ылғалды]], [[құнарлы]] жерлерде жауын құртының саны 1 м2-де 300 данаға дейін жетеді. Көптеген жабайы және үй жануарларына қорек болады, кейбір түрлері шошқаның және үй құстарының [[паразиттер|паразиттерінің]] аралық иесі болып табылады. Жауын құртының екі түрі: алтайлық алып [[эйзения]] (Eіsenіa magnіfіca) және жылан тәріздес [[аллолобофора]] [Allolobophora (Рerelіa) ophіomorpha] Қазақстанның «[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]» енгізілген.
'''Жауынқұрты''', '''шұбалшаң''' - жерқұрттары, азқылтанды [[Құрт|құрттар]] туыстасына жататын құрттар тобы, өз құрамына әдетте ірі топырақта мекендейтін түрлері енеді.
<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
Тропикалық ірі түрлерінің дене ұзындығы 2,5 м дейін, (''ТМД-да, 45 см дейін''). Дене буылтықтарының саны 80 нен 450 дейін. Әр бір буылтықта жорғалауға көмектесетін 8 ден бірнеше оншақты қылтандар бар. Сезім мүшелері жоқ, бірақ денесінде сезімтал жасушалар мол. Барлық денесімен тыныс алады. Тұйық қан айналу жүйесі бар, (''құрамында гемоглобины бар қанының түсі қызыл''). Жүйке жүйесі құрсақ жүйке тізбегін құрайтын ірі жұтқыншақ үсті жүйке түйіндісінен және көптеген ұсақ түйінділерден тұрады. [[Регенерация]] құбылысы жақсы дамыған. Көбінесе тропикалық ормандарда мекендейтін 1500 аса түрі бар; ТМД-да, 100 шамасында түрі кездеседі, көбінесе [[люмбрицид]], (''Lumbricidae'') туыстасына жататын түрлері. Топырақта мекендейді, ірі түрлері тереңдігі 8 м-ге жететіндей ін қазады. Жауынқұрты көбі жер бетіне түнде, күндізгі уақыттарда, жауыннан кейін ғана шығады, (осыдан аталуы). Шіріген органикалық қалдықтармен қоректенеді. Гермафродиттер. Жұмыртқалары бар кокондарын топыраққа салады.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: [[Биология]] / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – [[Павлодар]]: [[2007]] - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref>
== Пайдаланылған әдебиеттер ==
== Дереккөздер ==
{{wikify}}
[[Санат: ЖәндіктерҚұрттар]]
[[Санат:Жәндіктер]]
==Сыртқы сілтемелер ==
[http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-16719/] Жауын құрты
| 