Қаңлы руы — нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Қаңлы''' [[Ұлы жүз]] құрамына кіретін ежелгі түріктің руы (тайпасы ред.) болып есептеледі. Бұл рудың (тайпаның ред.) этногенезі мен тарихы туралы жазба деректер аз емес. Сондықтан біз олардың кейбіреуіне толық тоңталамыз. Олардың ішінде а умақтыаумақты тұтас зерттеу орыс шығыстанушысы Н. Аристовтың[[Аристов Николай Александрович|Аристов]]<nowiki/>тың еңбегі болып табылады. Онда аталмыш авт оравтор былай деп жазады: «Қаңлылар дулаттар[[дулат]]<nowiki/>тар тәрізді ежелгі түрік руы. Бәлкім, [[Авеста]] пен Махабхаратта[[Махабхарата|Махабхаратада]] Қаңқа деп еске алынатындар солар шығар. Қытайлар бізді ңбіздің жыл санауымызға дейінгі бір жарым ғасыр бұрын Сырдариядағы, Зеравшан мен Әмударияның төменгі ағысындағы ұсаңұсақ отырықшы аймақтар бағынатын Кангюйдың ұлан-байтақ иелігіне кез болады. Кіші хандар дәуірінде (2522125-221 ж.ж.) Кангюй мен Қаңлылар Арал мен Каспий теңіздерінің аралығындағы аландарды[[аландар]]<nowiki/>ды биледі. 568 жылы Византия елшісі Земарх Дзивул түрік ханына келіп, бұл кезде Холиат аталатын түрік қаңлыларының жерін басып өтеді. XI ғ асырдағасырда Мауараннахр мен Батыс Азияны жаулаижаулап алған селжүктердіңселжұқтардың өздері қаңлы болмаса да, Р ашидРашид ад-Дин атап көрсеткендей, олардың әскерінің негізгі сүйегі қаңлылардан тұрды. Бал асағұндағыБаласағұндағы соңғы ңарлұқ[[Қарлұқ қағанаты|қарлұқ]] билеушісі XII ғасырдың екінші ширегінде өзін қаңлы шабуылынан қорғау үшін Қарақиданның Гурханын шақырды.

Сұлтан Мұхаммед Хорезмшахтың қосынында Таластан келіп он мыңдаған ҚаҚаңлы ңлы ңызметқызмет етті. 1200 жылы Гинь елшісі Буксин Шыңғыс-ханға[[Шыңғысхан]]<nowiki/>ға келе жатқан жолында Мауараннахрда кездескен Қаңлы руының санын айтады. [[Карпини Джованни де Плано|Плано Карпини]] құмандардан[[құмандар]]<nowiki/>дан (қыпшақтардан) кейін Қаңлы елімен жүріп өтті. [[Рубрук Виллем|Рубрук]] та 1258 жылы бұл көшпелілердің (саngle) ата-жұртын басып, сапар шекті. [[Ақсақ ТемірдіңТемір]]<nowiki/>дің кезінде қаңлылар Сырдың оң жағасын жайлады, бірақ саны көп емес еді. ЃасырларҒасырлар бойы ортасынан оңтүстік пен батысқа басым көпшілікті аттандырып отырды, өйткені Европаға құйындай тиген [[ғұндар]] мен қыпшақтардың[[қыпшақтар]]<nowiki/>дың жауынгерлері өздерімен бірге қаңлыларды ілестіре кетіп, барған сайын олар азайып , өз ата-жұрттарында билігі әлсіреп, шығыстан дулаттар мен солтүстіктен қыпшақтар қы спағынақыспағына ұшырап, Сырдарияның орта ағысындағы жағалауларға ығысты. Қазақ-қырғыз одағына қаңлылар аз ру болып қосылады, себебі олардың көпшілігі Шайбани әулетімен Мауаранахрға кетіп қалған еді. Қырғыз-қайса ққайсақ хандары мен сұлтандарына жеке, сарай күзетшілері мен қосы ндардыңқосындардың басты құрамын (төлеңгіттерді[[төлеңгіттер]]<nowiki/>ді) бере отырып, қаңлылар бүкіл қазақ даласына таран кетіп, қазіргі кезде жекелеген рулық топ ретінде тек Ташкент уезінде ғана кездеседі. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында, Н. Аристов көрсеткендей, қаңлылардың рулық тобы Ташкент төңірегінде ғана емес, сонымен бірге Жетісу уәлаятының Қапал мен Верный уездерінде де қоныстанды.

Қаңлы руының тегі туралы орыс әтнографыэтнографы А. [[Харузин өзАлексей еңбегіндНиколаевич|Харузин]] өз ееңбегінде ғажайып аңыз мәлімет береді. «Қаңлы тайпасы...» бір кездердкездерде е Жалайырлар[[Жалайыр]]<nowiki/>лар сияқты жеке ру болып өмір сүрді. Қаңлы атын, [[Рашид ад-ДиыніңДин]]<nowiki/>нің айтуынша, Оғыз ханның (түрік тердіңтүріктердің атасы) өз туыстарымен күресінде оның жағына шыққан түрік рулары алды: олар «малды жегіп, өз қал- қадарыншақадірінше арба жасады және түріктер арбаны қаңлы дейді» деп жазды ол. Қаңлылардың шығу тегі туралы Әбілғазы төмендегідей аңызды келтіреді: «Оғыз х анхан барып, татарларға тиді. Татар ханы сан мың әскерімен оған қарсы шықты; олар шайқасып, Оғыз хан кенет шабуыл жасап, оның (татар ханының) қолын быт-шыт қылды. Оғыз ханның қолына көп олжа түсті, оларды тиеп алып кетуге лау жетпейді. Олардың қасында қолы епсекті бір шебер кісі болып, ол ойланып-толғанып арба жа садыжасады. Оған қарап, бәрі де арба құрастырып, оған олжаны тиеп, бәрі үйіне қайтып келді. Арбаны «қаңлы» деп атады. Бұған дейін оның (арба) аты да, заты да болған емес, ол қозғалғанда қа ңққаңқ деп дыбыс шығаратын себепті оны «қаңқ» атады. Оны жасаған адамды «қаңқылы» деді. Бүкіл Қаңлы елі сол адамның үрім-бұтағы». Академик В. В. [[Бартольд Василий Владимирович|Бартольд]] те қаңлылар туралы құнды мағлұмат беріп кетеді: «Құмандар мен қыпшақтардың түйісуі, соңғылардың қаңлылармен жақын туыстығы күмән туғызбайды. XII ғасыр мен XIII ғасырдағы мұсылман жылнамашылары қаңлы мен қыпшақ сөздерін синоним ретінде қолданады. Егер кангюй мен қаңлы атауларын өзара жақ ындастыружақындастыру мүмкіндігі болса, онда бір кезде түрік халқының ең баты сынбатысын жайлаған ежелгі тайпа қаңлылар болып табылады».

Одан әрі оқымысты: «Бәлкім, қаңлылардың өнері шығар , қара қырғыздардың сөз саптауы қырғыз-қайсақтарға [[Енесай]] түрік терініңтүріктерінің тіліне қарағанда әлдеқайда жақын тұрады». Қара қырғыз халқының құрамына енген қаңлы мен қыпшақтар туралы Аристов жазды, одан басқа Қаңлы жұртының мекені бір кезде қиыр шығысқа қарай созылып жатқаны жайында бірқатар тарихи деректер келтіруге болады. XII ғасыр басында қаңлылар қарлұқтармен бірге Баласағұнға қатер төндірді (Джувейни); XIII ғасырдағы Алмалықта құрылған түрік иел ігіниелігін қаңлылар құруы да ғажап емес, ең ақырында Рашид ад-Дин қаңлылар Найманд ар[[Наймандар]] жерінде, Ертістің жоғары жағында тұрды деп көрсетеді. Қалай болғанда да, деп жазады С. Аманжолов, М. [[Қашқари|Қашғари]] (XI ғасыр) өзінің әйгілі еңбегінде қаңлыларды ру ретінде еске алмайды. Ол: «Қаңлы қыпшақтардың ұлы адамдарының бірі» деп жазады. Бұл тұжырым қыпшақтар мен қаңлылардың бірлігі туралы академик Бартольдтің ойына жан бітіреді, сондықтан қаңлылар хақ ындахақында арнайы айтылмайтын шығар. Алайда, бұндай бірлік уақытша да болуы кәдік. XI ғасырда нғасырдан кейін қыпшақтар мен қаңлылардың жеке өмір сүруі көп жайды аңғартады. Басқ аБасқа қырынан қарағанда, М. ҚашғариҚашқари дәуірінде қаңлылардың көбісі Кіші Азияд аАзияда болғаны себеп шығар дейтін ой келеді. Соңғы ұйғарым академик Г ордлевскийдіңГордлевскийдің зерттеулерімен пысықтала түседі, ол «оғыздан көп бұрын, елді түріктендіру жүрді. [[Қалаш]], Қарлұқ, Қаңлы, Қыпшақтар көптен бері елдің түз тұрғындарын бағындырып жатты» деп жазады. Қаңлылардың мүлде жоғалып кетуі туралы әңгіме туыидамайтыны айқын. Махмұд ҚашғариҚашқари XI ғасырда ғұмыр кешкен қаңлылардан басқа, Қазақстанмен қоса, Орта Азияда өмір сүрген көптеген руларды суреттеп, қамти алған жоң. Дегенмен, басқа деректер бойынша қаңлылардың дені Қазақстан мен Орта Азияны өте ертеден мекендеп келеді. Бұл, біріншіден, Монғол шапқыншылары (XIII ғасырдың басы) Самарқанға тигенде бұл шаћарда 40 000 қаңлы мен парсы сарбаздары бар еді. Одан әрі Темір жорыңтарындажорықтарында айтылғандай, өлаолар р[[Жошы Ұлысы|Жошы ұлысындаұлысы]]<nowiki/>нда Сырдария мен Талас арасында (Әбілғазы Баћадүр хан) ұ шырасадыұшырасады. Қазақтардан басқа түркі халықтарының арасында ңаңлылардыңқаңлылардың бар екенімен е септеспеугеесептеспеуге болмайды. Мәселен, Алтай мен Енесай түріктерінің ішіндегі, сонымен ңатарқатар [[сақалар]] арасындағ ыарасындағы кангаластарды өз қандастарынан өте ертеде бөлініп кеткен ежелгі ңаңлыларқаңлылар деп қабылдамай отыра алмаймыз. М. [[Тынышбаев, Мұхаметжан|Тынышбаев]] өзінің «Қырғыз-қазақ халқының тарихына ңосымшаларқосымшалар» деген құнды, шағын еңбегінде қысқаша, бірақ толық қисынымен Қаңлы тарихын зерттейді.

Ол «Қаңлы қытайларға кангюй атымен б. әд. дейінгі II ғасырда мәлім болды» деп жазды. Дау жоқ, Қаңлы Сырдария өзенін мекендеген түрік руы. Самарқан, Бұхара мен Хорезм өңірі де қаңлыларға бағынып отырды. Б. әд. алғашқы жылдарында қаңлылар ғұндармен бір ігіпбірігіп, [[үйсіндер]] және қытайларға[[қытайлар]]<nowiki/>ға қарсы шайқасты. VI ғасырда қаңлыларда төрт дөңғалақты арба болды. X ғасырда қаңлылар арасынан Селжүк[[Селжұқ әулетініңәулеті]]<nowiki/>нің негізін салған СелжүкСелжұқ деген әлдекім қара үзіп шығып, XII ғасырдың екінші жартысы мен XIII ғасырдың бірінші жартысына дейін Сырдарияның жоғары жағы мен Кіші Азияда билік құрды. XI ғасырдың басында бұл рудың халарлы атты бір бөлшегі Арменияға қоныс аударды, соның негізінде XIII ғасырда болашаң Осман империясының ұйтңысыұйытқысы құрылды. XII ғасырда ңаңлыларқаңлылар Шу өзенінің бойында ұшырасады. X ғасырда Мауараннахрды баса-көктеген түрік тердіңтүріктердің ең көбі ңаңлыларқаңлылар еді. Содан бастап, Мауараннахр Түркістан деп ата ладыаталады. Хорезмшах (Мұхаммед Хорезмшах) дәуірлеп тұрғанда, Түркістанда қаңлылардың дегені жүріп тұрды; Хорезмшахтың анасы Түркен-қатын қаңлыдан шыңңаншыққан болатын. Отырар ңамалыныңқамалының әміршісі [[Қайыр хан]] оның жиені. Хорезмшахтың Шыңғыс-ханға қарсы қойған басты күші ңа ңлыларқаңлылар болыпты. XIII ғасырда Плано Карпини мен Рубрук қаңлылар жерімен өтіп, олардың ңонысын Сырдарияның төменгі ағысы мен Қарақұмда кездестірсе, Темір жорықтарынан біз олардың XIV ғасырдың аяғында Жошы ұлысының бір бөлігін құрап, Сырда рияСырдария мен Талас арасында көшіп жүргенін түсінеміз. XVII ғасырдың басында Ташкент уезінде тұратын қаңлыл арқаңлылар мен қатағандарды[[қатаған]]<nowiki/>дарды Тұрсып[[Тұрсын хан]] жеке билеп-төстеді. 1629 жылы «[[Еңсегей Бойлы Ер Есім|Еңсегей бойлы ер Есім]]<nowiki/>» оңтүстік өңіріидегіөңірдегі қазақтарды тонағаны үшін Тұрсын ханды өлтіріп, қ аңлықаңлы мен қатағандарды қуғындады. Олардың бір бөлігі Сырдың арғы бетіне бас сауғ алап, қалғандары «[[Шанышқылы]]<nowiki/>» атымен қаңлыларға қосылды. В. Востров өз еңбегінде қаңлылардың ежелгі тайпа және олардың түркі т ілдестілдес екенін үзілді-кесілді мойындап, көрсетілген деректер негізінде рудың қысқаша тарихын шолып., ол не себептен екені белгісіз, Қаңлы руының аталың құрамы жөнінде ешқандай мәлімет бермейді.

Қаңлы руының әтногенезіэтногенезі мен әтникалықэтникалық тарихы, тайпалыңтайпалық құрылымы мен ерекшеліктері туралы академик Ә.[[Қайдаров ҚайдаровтыңӘбдуөли ҚазаңТуғанбайұлы|Қайдаров]]<nowiki/>тың Қазақ әнциклопедиясындаэнциклопедиясында мақаласы жарияланған. Бұл мақаланы жазу үстінде ол жоғарыда көрсетілген және көрсетілмеген лингвистикалық деректерді мұқият зерттеген. Ә. Қайдаров Н. Аристов және басқ алардыңбасқалардың ізін алып, басқа мағлұматтарда кездеспейтін Қаңлы ру ыныңруының тайпалық құрылымын беріп, қысқаша тарихына тоқталып, олардың ежелгі түркі тілдес екенін салмақты дәлелдейді. Ә. Қайдаровтың тектану кестесінде қаңлылардың атасы [[Майқы би]] болып саналады. Қаңлы руы Сары-қаңлы мен Қара қаңлы болып екіге бөлінеді, оның үст інеүстіне Сырдария мен Жетісу қаңлылары да осылай жіктеледі. Ұлы жүз Төбейден таратсақ, одан Байтерек, одан Қаңлы, одан Қанқөжек, Келдібек. Келдібектің бірінші әйелі Сары бәйбішеден Сары қаңлы ұрпақтары, ал екінші әйелінен Қара ңаңлықаңлы ұрпақтары өрб идіөрбиді. Сырдария қаңлылары Сары ңаңлықаңлы (олар бес ата: АңботаАқбота, Ақынқожа, Телқожа, Омыртқа, Миям) мен Қара қаңлы (олар 6 ата: Тоғызбай, Оңбай, Тоғанай, Бақа, Батырақ, Қара). Жетісу қаңлылары да Сары-қаңлы (бес ата: Әлсейіт, Түрке, Шоқпар, Құйысқансыз және Шанышқыл ыШанышқылы) мен Қара ңаңлықңаңлы (6 ата: Ерезен, Қаспан, Еңке, Танта, Оразымбет, Бақа) болып тарайды. Бұл ата-текті салыстырып, Ә. Қайдаров Жетісу қаңлыларының атасы Сырдария қаңлылары болып табылады деген дұрыс қорытындыға келеді. Біздің зерттеулеріміз де соған сәйкес. Жетісуда қоныстанған қаң лыныңқаңлының кейбір рулық тобы «Ақ қаңлы» және «Қызыл қаңлы» деп те бөлінеді, соңғылары Сар ыСары қаңлының бір тармағы Телқожа атасының ұрпақтары болып есепт еледіесептеледі. СоныменқатарСонымен қатар Ә. Қайдаровтың «Сары-қаңлы», «Қара-қаңлы», «Аққаңлы», «Қызыл-қаңлы» әтнонимдерініңэтнонимдерінің бірігу салдары туралы пікірі де орынды. Ол әлгілер ата-бабаларының өз есімдері түр-түсі мен киіміне байланысты емес деп санайды. Бәрінен бұрын бұл ңырғыздағыдайқырғыздағыдай кейбір рулардың «сол ңанатқанат» пен «оң қанат» аталатын бір-бірімен қатысты географиялың орнын анықтайды. Жоғарыдағы деректерге сүйеніп, Қаңлы руының әтногенезіэтногенезі мәселелерін қозғап, ол ардыоларды ежелгі кангюй-түріктердің тікелей тұқымы деп с анаймызсанаймыз.

Қаңлы руының шығу тегі туралы әлгі авторлар пікіріне қарам ақарама-қарсы тұжырым да айтылып қалады. Мәселен, белгілі әтнографэтнограф, Т. А. Жданко біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырдағы кангюларды XIXII ғасырдан кейін пайда бөлған қаңл ыларменқаңлылармен түйістіру дұрыс емес деп есептейді. Одан әрі ол кангюлер «тек қана ңаңлыларқаңлылар ғана емес, ертедегі ә тникалықэтникалық қабат» деп түсіндіреді. Қаңлылардың тілдік тәуелділігіне тоқтап, «Арал маңындамаңындағы ғытұрғындар тұрғындарңаңғар-ңыпшаңтарқыпшақтар әтногенезініңэтногенезінің негізіне жатады «оларды түркілендіру тек біздің дәуіріміздің IVVIIIIV-VIII ғасырында жүрді, сондыңтан еже лгіежелгі кантюлерді түркі деп атауға негіз жоқ» деп түйеді. Бұл автордың көзқарасын толық сыйлай отырып, деп жазады В. Востров, ежелгі кангюлер мен ңаңлылардыңқаңлылардың әтникалықэтникалық астасуын көрмеу дұрыс емес деп есептейміз. Ондай ұласулар сөз жоқ болды. Шьш мәнінде біз қаңлылардың Орта А зияАзия мен Қазақстанның қазақ, өзбек, қарақалпақ халықтарының саяси және әтникалықэтникалық тағдырында маңызы ерекше екенін білеміз. Т. А. Жданко пікірінше, XIXIIXI-XII ғасырдан бұрын пайда б олғанболған аздаған ңаңлықаңлы ру- тайпалың бірлестігінің ңолынанқолынан ондай әлуеттіәлеуетті тіршілік келер ме екен? Оның үстіне Әбілғазы көрсеткендей, бұл қаңлылардың басым көпшілігін Шу мен Талас өңірінде монгол басқыншылары талқандап жіберген болатын. Бұл жерде біз кейінгі уақыттағы қаңлылардың әтникалыңэтникалық негізін құрайтын ежелгі әрі саны көп (20 мың шаңырақ) кангюй халқ ыменхалқымен тоқайласып отырмыз. Біз В. Востровтың ежелгі кангюйлер мен қаз іргі қаңлылардыңіргіқаңлылардың терең жалғастығы бар деген толық дәлелі бар дәйектемесі ндәйектемесін құптаймыз. Әдеби деректерден тыс Қаңлы руының ата-тегінің к естесінкестесін жасауға өзіміздің зерттеуіміз көмектесті. Қаңлылардың шығу тегі туралы бізге мәлімет берушілеріміз де құ ндықұнды мағлұматтар берді, олар: Талдықорған облысы, Қоғалы ауылының тұрғыны, 1906 жылы туған (Жалайыр) Әбілқасым ЖантайлаңовЖантайлақов; Алматы облысы, Шелек а уданыауданы Қызылжиде кеңшарының тұрғыны 1905 жылы туған (Қаңлы) Нұрыш Нүсіпов; сол кеңшардың т ұрғынытұрғыны 1938 жылы туған (Қаңлы) Стан Мұқашев; Алматы облысы, Шелек ауда ныауданы Ащысай кеңшарының тұрғыны 1924 жылы туған (Найман) Файзолла Балмағанбетов; Алматы облысы, ПІелекШелек ауданы, Жарсу кеңшарының тұрғыны 1928 жылы туған (Шапырашты), Қожахмет Кәрібаев аз көмектескен жоңжоқ.

Бұлардың ішінде қолы ндақолында жазба шежіресі бар білгірлер, әрине, болған жоңжоқ, соған қарамастаи олардың әрңайсысыәрқайсысы есте қалғанда рыменқалғандарымен Қаңлы туралы недәуіредәуір мәліметтер берді. Әйтсе де, көптеген рулар, аталар мен топтар туралы толыңтолық тектану кестесін бере алған жоқпыз (№ 11 ңосымшаны ңараңызқараңыз). Ұлы жүздің ТөбейдепТөбей деп басталатын шежіресінде, қайталап айтамыз, Төбейден Бәйтерек, одан Қаңлы, одан Қанкөжек, одан екі әйел алған Келдібек аталады. Бірінші қосағы Сары бәйбішеден Сары қаңлы ұрпақтары, ал екінші әйелінен (әлде бір хан қызынан) Қара ңаңлықаңлы аталары өніп-өсті. Бұл әрбір төп тіршілік ету аясын ааясына байланысты екіге бөлінеді. Мәселен, Сары қаңлылар да, Қара ңаңлыларқаңлылар да Сырдария және Жетісуда екі атад анатадан тұрады. Сырдарияның Сары қаңлылары бес а таата: Ақбота, АңынқожаАқынқожа, Телқожа, Омы ртқаОмыртқа, Миям; Жетісудың Сары қаңлылары 6 ата: Әлсейіт, Ақбарақ, Құйысқансыз, Бозым, Ешкілі, Шанышқылы. Сырдарияыың Қара қаңлысы 6 ата: Тоғызбай, Онбай, Тоған бай, Бақа, Бадырақ, Қара; Жетісудағылар да 6 ата: Ерезен, Қоспан, Еңке, Танта, Оразымбет, Бақа. Бұл тізімнен Қызыл қаңлы мен Қаңлы рулық құрылымын қоспағанда, жоғарыда көрсетілген төрт топтан 23 ата тарайтынының өзі бұл тайпалардың бұрын көптігін көрсетеді. Ә. ҚайдаровтаҚайдаров та алғашқы бірінші буындағы аталар 22-ге жетеді. Ә. Қ айдаровҚайдаров деректері мен біздің зерттеуіміздің айырмашылығы тек Жетісу Сары қаңлыларының ә тникалықэтникалық жағдайына саяды. Оның Жетісу Сары қаңлылары бес атадан : Әлсейіт, Шоңпар, Түрке, ҚұйысқаисызҚұйысқансыз, Шанышқылыдан тұрса, біздіңше олар 6 атадан құралыпты: Әлсейіт, Ақбарақ, Құйысқансыз, Бозым, Ешкілі, Шанышқылы. Біздің дерегіміз бойынша, АқбараңтанАқбарақтан ШоңпарШоқпар, одан Түрке, демек, бұнда айрықгдаайрықша қайшылық жоқ. Қаңлының бұл 23 атасы туралы түтел ата-тегінің кестесін жасадық. Кестеден көрінгендей, біз онда Шанышқылы, Онбай, Ерезен, Қоспан аталары, әсіресе, бүгінге дейінгі Жетісу Сары қаңлыларына кіретін Ақбарақ руының таралу тегін мәлімет беруші 1938 жылы туған Стан Мұқашевтан жазып алып, толық келтіріп отырмыз. Оның айтуынша, оны түпкі атасынан 12 ұрпақ бөліп тұр.

Біздің басқа бір мәлімет берушіміз 1905 жылы туған Нұрыш Нүсіпов өз атасы ЕрезениенЕрезеннен бастап, тікелей тұқым қуалап, өз баласына дейін жеті ата өтті деп есептейді, біздіңше, бұл жеткіліксіз болып көрінеді, өйткені Ерезен Ақбарақпен бірдей бірінші ата, одан бері 12 ұрпақ ауысқан. Сонымен, біздің Қаңлы руының тегі туралы жасаған кестеміз мүлде толық болмаса да, ол айқын суретті көз алдыңа келтіреді. Көне түрік тентүріктен бір кездегі қуатты Қаңлы руы ғасырлар бойында көптеген тарихи оқиғаларды бастан кешіріп, бізге дейін б ірсыпырабірсыпыра түрік халықтары: қазақ, өзбек, қарақалпақ, қырғыз, башқұрт және басқалардың құрамында жеке әтникалықэтникалық төптоп болып жетіп отыр. Қаңлылардың жауынгерлік ұраны «БайтерекБәйтерек», «Айрылмас» (Аристов, Аманжолов, Тынышбаев, Қайдаров бойышнабойынша), ал рулық таңбасы жоғарғы деректерде I (көсеу таңба). XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қаңлы руының аталары Жетісу уәлаяты Қапал мен Верный уездерінде, Сырдария уәлаяты Әулиеата, Шымкент пен Ташкент уездерінде қоныстанып жүрді. XIX ғасырдың аяғында Н. Аристов Қаңлының шағын тобы Верн ыйВерный уезінде (300 үй) кездесетінін хабарлайды (Қайдаров). Әулиеатада350Әулиеатада үіі350 (Мұүй қашев(Мұқашев), Шымкентте 478 үй ([[Гродеков Николай Иванович|Гродеков]]), Ташкент уездерінде 1650 үй (Мұқашев) мекендеді. О лОл тағы бір тұста қаңлылар мен шанышқылардың жалпы саны10саны 10 000 үй болды деп көрсетеді. Ә. Қайдаров Қазақ әнциклопедиясындаэнциклопедиясында 1885 жылы Ташкент уезінде құрамал ардыңқұрамалардың 24 400 түтіні болып, олардың ішінде қаңлылар мен шанышқылылар 14 мың түтін екенін айтады. М. Тынышбаев өз еңбегінде қаңлылар мен шанышқылардың 1917 жылғы жалпы саиынсанын уездер бойынша береді. Мәселен, Ташкент у езіндеуезінде 160 мың жан, Әулиеатада 20 мың жан , Верный уезінде 10 мың жан өмір сүрген. Жоғарыдағы үш уезде барлығы 190 мың жан тұрып жатты.

Жетісу уәлаятындағы каңлылар Қапал мен Верный уездерінде қоныстанды. Сойтіп, ҢаңлыҚаңлы руының үш атасы Қапал уезінің жерінде Алтынемел тауларын қыстады. Қызыл қ аңлықаңлы руының қауымы Арқарлы, Қоғалы, Байжанбастау, Мамырх анбастауМамырханбастау мен Дөненбайбастау шатқалдарында қоныс тепті. Қапсан қаңлы руы Қарабастау, Қа сқажолҚасқажол, Құмалақты мен Майбұлақ қойнауларын жерсінді. Бадырақ қаңлы Құрөзек, Пішен сай, Шөладыр, Қоянкөз, Ұзынбұлақ, Майтөбе мен Манас маңайын жайлады. Бұл аталардың көктеуі мен күзеулері өздері жеке пайдаланатын жердің төңір егіндетөңірегінде жатты. Ол мекенге жаңын тұста Шетенсай, ҮшбұлаңҮшбұлақ, Қарағайлыбасы мен Долана лыДоланалы шатқалдарында жайлауы орналасты. Жетісудың өзге қаңлыла рықаңлылары Верный уезінің шығыс жағындағы Албан руы Сегізсарылармен, батыста Іле өзенінің сол жағасындағы ІПапыраштыШапырашты руының Шыбыл аталарымен қоян-қолтық тұрып жатты. Сырдария қаңлыларының аздаған тобы Әулиеата уезінің Талас ө зенініңөзенінің алқабында, Шымкент уезінің Арыс және Келес өзенінің құйылыстарында қоныстанды. Бұл өлке қаңлыларының көпшілігі Сырдың орта ағысындағы Ташкент уезінде орналасты. Сырдария қаңлыларының негізгі шаруашылығы суармалы егіншілік болды, ал жетісулықтар егін салса да төрт түлік өсірумен шұғылданды.