Роман: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Bot: Migrating 100 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q8261 (translate me)
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол:
Романдық өнер ағымы
[[Сурет:2009 new novels in a Berlin bookshop.JPG|thumb|300px| Берлин кітап дүкеніндегі жаңа романдар]]
 
'''Роман''' (11 — 12 ғасырларда роман тілдерінде жазылған әр түрлі шығармалар) — күрделі сюжетті, көбіне қара сөзбен, кейде өлеңмен жазылған кең көлемді эпикалық түр. Романда өмір құбылыстары, адамдар арасындағы қарым-қатынастар молынан қамтылған, [[композиция]]лық күрделі құрылымнан тұрады. Романда [[лирика]] мен [[драма]] жанрларының сипаттары да кірігіп отырады, әңгіме мен повеске қарағанда онда түрлі оқиғалар жүйесі, сюжеттік желі, қаһармандар қатары кеңірек қамтылады. Роман адамдар тағдырын, замана шындығын суреттеу арқылы дәуір мен қоғамды, салт пен сананы бейнелейді. Романның жекелеген нұсқалары ерте дәуірден белгілі. Дегенмен оның жаңалық сипаттары бертінде қалыптасты, 16 — 18 ғасырларда батыста ақсүйек серілердің бастан кешкендерін суреттейтін романдар дамыды. Бұған испан жазушысы [[Сервантес]]тің “Дон Кихот”, француз жазушысы [[Лесаж]]дың “Ақсақ шайтан” романдары мысал бола алады. 19 ғасырдан бастап роман жанры биік деңгейде дами түсті. Романның ерекше үлгілерін [[Франция]]да [[Г.Флобер]], [[А.Стендаль]], [[О.Бальзак]], [[Ж.Занд]] ([[Ж.Санд]]), [[Англия]]да [[В.Скотт]], [[Ч.Диккенс]], [[Ресей]]де [[А.С. Пушкин]], [[М.Ю. Лермонтов]], [[И.С. Тургенев]], [[Л.Н. Толстой]], [[Ф.М. Достоевский]], [[И.А. Гончаров]], [[АҚШ]]-та [[М.Твен]], [[Дж.Лондон]], [[Германия]]да [[Т.Манн]], [[Г.Манн]], т.б. жасады. Орыс жазушылары [[Толстой]] мен [[Достаевский]] адам [[психология]]сын, “мінез диалектикасын” ашудың тамаша үлгісін көрсетті. Кеңес заманында [[М.Горкий]], [[А.Толстой]], [[М.Шолохов]], [[А.Фадеев]] секілді суреткерлер тудырған романдар әдебиеттің дамуына үлкен ықпал жасады. [[Қазақ]] әдебиеттанушысы [[А.Байтұрсынов]] “Әдебиет танытқышында” (1926, 2003) романды ұлы әңгіме деп атап, оған “тұрмыс сарынын түптеп, терең қарап әңгімелеп, түгел түрде суреттеп көрсететін шығармаларды” жатқызады. Ол “Ұлы әңгіме өңшең үлкен уақиғалардан болмай, ұсақ істерден де өнеге көрсетуге тырысады, оны жазушы көркем сөздің әуезе, толғау, айтыс — барша түрін де жұмсайды. Ұлы әңгіме жазуға үлкен шеберлік керек” деп атап көрсетеді. [[Қазақ]] әдебиетінде [[М.Дулатов]]тың “Бақытсыз Жамал”, [[Т.Жомартбаев]]тың “Қыз көрелік”, [[С.Көбеев]]тің “Қалың мал”, [[С.Торайғыров]]тың “Қамар сұлу” шығармаларынан бастау алған бұл жанр жан-жақты дамыды. [[Қазақ]] романын көркейтуде [[М.Әуезов]], [[С.Мұқанов]], [[Ғ.Мүсірепов]], [[Ғ.Мұстафин]], [[Х.Есенжанов]], [[Ә.Нұрпейісов]], [[І.Есенберлин]], [[Т.Ахтанов]], [[М.Мағауин]], т.б. жазушылардың еңбектерін атап айтуға болады. Қазіргі [[қазақ]] әдебиетінде романның [[психология]]лық, [[тарих]]и, [[биография]]лық, [[публицистика]]лық, т.б. түрлері қалыптасқан. Роман-эпопеялар жанр дамуының кең мүмкіндіктерін танытты. [[Әуезов]]тің “Абай жолы” эпопеясы әлемдік даңққа ие болды, ол [[қазақ]] әдебиетінің биік идеялық-көркемдік жетістігі саналады.
Романдық өнер – деп Батыс Европа елдеріндегі Х – ХІІ ғасырлардағы өнерді айтады. Бұл дәрдегі өнерді бұлай аталуы, оның сәулетіне байланысты еді.
Х – ХІІ ғасырлардағы сәулет ғимараттары, ғибадатханалар көбінесе тастан қаланады, ал төбелері кресті - аркалы тәсілмен тұрғызылады. Мұндай сәулет әдісі орта ғасырларда қолданылған. Сол кезеңде оны римдік әдіспен тұрғызғандықтан
<ref> Қазақ энциклопедиясы, 7 - том </ref>
Романдық әдіс деп атаған, соған ұқсас болғандықтан да бұл дәуір сәулеті өнері де солай аталады. Романдық әдіс Антик өнереінен кейінгі феодалдық құрылыстағы тарихта өз орнын алған өнердің бір ағымы болды. Бүл кез өте ауыркезең еді. Бұрынғы күшті империя ұсақ-ұсақ иіліктерге ыдырап, соның нәтижесінде Батыс Европа көптеген кішкене мемлекеттерге бөлінеді. Қалалар өте аз болды, Сауда мен қол өнері дамымады. Тіпті феодалдардың өзі қарапайым тұрды. Бәрінен бай, ауқатты тұрғандар – христиан шіркеуі мен оның қызыметшлері болды. Римдік папаның басқаруымен христиан шіркеуі ел билігін үстемдікті өз қолдарында ұстады.
<ref> Бердібаев Р., Роман және заман, А., 1967; </ref>
Сондықтан да ең әсем, ең үлкен ғибадатханалар, шіркеулер сол кездегі Роман өнері ағымының айнасы, оны осы заманға жеткізген қоймасы болды. Роман өнерінің негізгі тапсырыскері осы ғибадатханалар мен шіркеулер болды.
<ref> Қазақ романы, А., 1975; </ref>
Роман әдісті құрылыстар сәулет өнерінде өте ерекшеленеді. Онда итарқа әдісі, әсіресе, бір жерге тоғысқан арқалар жиі қолданылады.
<ref> Қазақ тарихи романы, А., 1997; </ref>
Орта ғасырлардағы тұрғызылған алғашқы шіркеулер өте ауыр, қалың тастардан қаланады. Әдетте айналасы биік домбал тас дуалдардан қоршалады. Осының әсерінен шіркеулер құтты бір алынбас қорғандардай ауыр әсер қалдыратын. Роман шіркеулері өзінің сыртқы кейіпімен сұсты көрінсе, ішкі бөлмелерінің безендірілуі ғажайыптылығымен көзге түседі. Шіркеудің капительдерінде, бағана жақтауларында аркалы терезелерде, кереге бедерлерінде толып жатқан адам басты кентаврлар, түрлі құбыжық мүсіндер қойылған. Сонымен қатар кереге жақтауларындағы діни «Інжіл» мазмұнына құрылған бедерлеме айшықтар адам назарын өзіне аударады. «Інжіл» кейіпкерлерін аса мұқият бейнелеудің өзіндік діни мақсаты бар еді. Хат танымайтын қараңғы халықтың қасиетті кітабы оқымаса да, жаңағы мүсін-бейнелеуден өзіне таныс әулие піріштелерді тез танып қабылдауын қамтамасыз етуді көздеген. Шіркеудің ішкі әшекейлері, құбылмалы шытырма (витраж) өрнектері адам таңданарлық тылсым дүниені еске түсіреді. Романдық сәулет өнері алғаш Италияда дамып, артынан Германияда өзінің шегіне жетті. Германиядағы аты-шулы сәулет шіркеу-кешендері – Майнц, Шпаер және Вормсе ғимараттары. Сол кездегі айтулы өнер ескерткішінің бірі – Байе кілемі (Байе қаласында, Франция), 70 метрлік кілемнің өн бойында король Вильгельмнің Англияны қалай жаулаған туралы шежіре тоқылып бейнеленген.
<ref> Атымов М., Қазақ романының поэтикасы, А., 1975; </ref>
<ref> Кенжебаев Б., ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, А., 1986; </ref>
<ref> Кенжебаев Б., ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, А., 1986; </ref>
<ref> Елеукенов Ш., От фольклора до роман-эпопеи, А., 1987; </ref>
<ref> Дәдебаев Ж., Қазақ тарихи романы: дәстүр және жаңашылдық, А., 1988; </ref>
<ref> Байтанаев Б., Устно-поэтические традиции в структуре казахского романа, А., 1994; </ref>
<ref> Бисенғали З., ХХ ғасыр басындағы қазақ романы, А., 1997; </ref>
<ref> Қирабаев С., Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті, А., 1998; </ref>
<ref> Ергөбек І., Жазушы шеберханасы, А., 2002. </ref>
== Пайдаланылған әдебиеттер: ==
<references/>
[[Санат:Әдебиет жанрлары]]
{{stub}}
{{wikify}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Роман» бетінен алынған