Білге қаған: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ
26-жол:
| notes =
|}}
'''Бiлге қаған''' ({{lang-yen|Arslan Bilge qaγan}}; {{lang-zh|毗伽可汗}} — ''Бике кыхан'', ''Могилян'') (683—734) — [[Түрік Еліқағандығы|Түрік Елінің]]нің [[717]]—[[734]] жж. билік құрған қағаны.
 
Ол [[683]] ж. [[Орхон]] өзенi бойындағы [[Өтүкен]]деӨтүкенде туған. [[Құтлық қаған]]ның (Елтерістің) үлкен ұлы, [[Күл-тегін|Күл-тегіннің]]нің ағасы. Шешесі [[Елбілге қатұн]]. «[[Ачынұ|Ачынұ»]]» текті.
 
Түрiк Елінің бiрегей тұлғасы атанған ол iнiсi Күлтегiнмен бiрге елдің қамы, жердің тұтастығы үшін күресіп, көшпелiлер тарихында ұлы империяның іргесін бекітті. Ол күллi көшпелiлер империясының тұғырын сомдап, түрiк тектес этностардың бiрлiгiн сақтай отырып, елдiң мұңы, жердiң қамы үшiн «түнде ұйықтамай, күндiз отыра алмай» күресті.
 
Бiлге қаған 9 жас кезiнде әкесi Құтлық ([[680]]—[[692]] жж.) қайтыс болады. Түрік Елінің тағын оның iнiсi [[Қапаған Қаған|Қапаған]] (Қабаған) (692—716 жж.) иеленеді.
 
Қапағанның iнiсi [[Бөгү]]денБөгүден ([[716]] ж.) кейiн таққа отырған Бiлге қаған 19 жыл билік етеді. Бiлге қаған 13 жасында [[шад]] атағын алады.
 
17 жасында [[ТаңғытТаңғұт|Таңғұтқа]]қа, 18 жасында [[алты чұб]], [[табғач]], [[он тұтық]]қатұтыққа жорық жасап жеңiске жеткен. Одан [[Қырғыздар|қырғыз]], [[Түргеш қағанаты|түргеш]], [[Қарлық қағандығы|қарлық]], [[Тоғыз-Оғыз|тоғыз оғыз]] және т.б. елдерге жорық шабуыл жасаған.
Білге қаған (шамамен 685-734) - Екінші [[Шығыс Түрік қағанаты|Шығыс Түрік]] қағанатының қағаны. Күлтегіннің ағасы. Күлтегін [[Қапаған |Қапаған]] қаған ушықтырған тайпа ішілік соғысты тоқтату үшін [[716|716 ж.]] әскери төңкеріс жасап, қағандыққа ағасы Білгені қойды. Ал Білге Күлтегінді әскербасы, ал қайын атасы Тоңы көктіТоңыкөкті мемлекеттік кеңесші етіп тағайындайды. Осылайша билік басында Тан империясының саяси үстемдігіне қарсы үштік отырды. "Олар Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың өзара тіл табысып, елін-жерін көгерткен ұлы үштік ретінде тарихта қалды. Ал, Білге қағанның тұсында тек қана бейбіт дәурен орнады" (Т.Жұртбай. [[Дулыға|"Дулыға"]], 131 б.). Бірақ бұл құт-береке өздігінен келмеп еді. «Жалаңаш халықты тонды, аз халықты көп қылу» құны неге түскені [[Күлтегін|Күлтегін]] үлкен жазуында былай баяндалған: «Әкеміз, ағамыз құраған халықтың атақ-даңқы жоқ болмасын деп, түркі халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырмадым. Інім Күлтегінмен, екі уәзіріммен өліп-тіріліп құрадым... Мен өзім қаған болғанда жер-жерге тарап кеткен халық өліп жітіп, жаяу жалаңаш қайта келді. Ең бірінші болып телес тайпасы оралды. Түргештер, қырғыздар бөрілі байрақ астына жинала бастады. Бұлардың бірқатарын ақыл-айламен, бірқатарын әскери күшпен қаратуға тура келді. Терістікте [[оғызОғыз халықтары|оғыз халқына]] қарсы, ілгері қатаң, татабы халықтарына қарсы, бергері табғашқа қарсы үлкен әскермен он екі рет соғыстым», - дейді [[Білге қаған|Білге қаған]] ([[Күлтегін|Күлтегін]] үлкен жазуы).
 
Түркі қағанаты күшейгенін мүлде қаламайтын [[Ұлы Аспан|«Ұлы Аспан»]] империясы Білгенің бейбіт келіссөзге келу жөніндегі ұсынысын ұнатпады. Қытай соғысқа дайындалып жатты. Бірақ, бұл жоспар іске асырылмады. Өйткені оларға 714 ж. Тибеттіктер шабуыл жасады. Түркілер біраз тыныстады. Әйтсе де, империялықтар ұсақ тайпаларды бір-біріне айдап салып, арандатып отырды. Білге қаған өздерін үнемі сатып кетіп, қауіп төндіре берген ұйғырларға қарсы жорыққа аттанып, оларды бағындырды. Одан соң Білге қаған татабтардың аттарын тартып алып, ойсырата жеңіліске ұшыратты. Осыдан кейін түркі әскері жұмылған күшке айналды. Осы кезде Тар түмен қарлықтарды талқандады. Солтүстік Жоңғария түркілердің қоластына кірді. 717 жылдың аяғында қала қағанатқа бағынды.
 
17 жасында [[Таңғыт]]қа, 18 жасында [[алты чұб]], [[табғач]], [[он тұтық]]қа жорық жасап жеңiске жеткен. Одан [[қырғыз]], [[түргеш]], [[қарлық]], [[тоғыз оғыз]] және т.б. елдерге жорық шабуыл жасаған.
Білге қаған (шамамен 685-734) - Екінші [[Шығыс Түрік қағанаты|Шығыс Түрік]] қағанатының қағаны. Күлтегіннің ағасы. Күлтегін [[Қапаған |Қапаған]] қаған ушықтырған тайпа ішілік соғысты тоқтату үшін [[716|716 ж.]] әскери төңкеріс жасап, қағандыққа ағасы Білгені қойды. Ал Білге Күлтегінді әскербасы, ал қайын атасы Тоңы көкті мемлекеттік кеңесші етіп тағайындайды. Осылайша билік басында Тан империясының саяси үстемдігіне қарсы үштік отырды. "Олар Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың өзара тіл табысып, елін-жерін көгерткен ұлы үштік ретінде тарихта қалды. Ал, Білге қағанның тұсында тек қана бейбіт дәурен орнады" (Т.Жұртбай. [[Дулыға|"Дулыға"]], 131 б.). Бірақ бұл құт-береке өздігінен келмеп еді. «Жалаңаш халықты тонды, аз халықты көп қылу» құны неге түскені [[Күлтегін|Күлтегін]] үлкен жазуында былай баяндалған: «Әкеміз, ағамыз құраған халықтың атақ-даңқы жоқ болмасын деп, түркі халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырмадым. Інім Күлтегінмен, екі уәзіріммен өліп-тіріліп құрадым... Мен өзім қаған болғанда жер-жерге тарап кеткен халық өліп жітіп, жаяу жалаңаш қайта келді. Ең бірінші болып телес тайпасы оралды. Түргештер, қырғыздар бөрілі байрақ астына жинала бастады. Бұлардың бірқатарын ақыл-айламен, бірқатарын әскери күшпен қаратуға тура келді. Терістікте [[оғыз|оғыз халқына]] қарсы, ілгері қатаң, татабы халықтарына қарсы, бергері табғашқа қарсы үлкен әскермен он екі рет соғыстым», - дейді [[Білге қаған|Білге қаған]] ([[Күлтегін|Күлтегін]] үлкен жазуы).
Түркі қағанаты күшейгенін мүлде қаламайтын [[Ұлы Аспан|«Ұлы Аспан»]] империясы Білгенің бейбіт келіссөзге келу жөніндегі ұсынысын ұнатпады. Қытай соғысқа дайындалып жатты. Бірақ, бұл жоспар іске асырылмады. Өйткені оларға 714 ж. Тибеттіктер шабуыл жасады. Түркілер біраз тыныстады. Әйтсе де, империялықтар ұсақ тайпаларды бір-біріне айдап салып, арандатып отырды. Білге қаған өздерін үнемі сатып кетіп, қауіп төндіре берген ұйғырларға қарсы жорыққа аттанып, оларды бағындырды. Одан соң Білге қаған татабтардың аттарын тартып алып, ойсырата жеңіліске ұшыратты. Осыдан кейін түркі әскері жұмылған күшке айналды. Осы кезде Тар түмен қарлықтарды талқандады. Солтүстік Жоңғария түркілердің қоластына кірді. 717 жылдың аяғында қала қағанатқа бағынды.
Енді қағанаттың алдында не істеу керек деген сауал туды. Сол кезде Білге қаған, Тоныкөк, Күлтегін сансыз көп ұрыстардан кейін түркі халқы өз-өзіне келуі үшін бейбіт өмірді қалпына келтіру керек деп шешті. «Уақыт ұтқылары келіп тұр» деп, [[Қытай|Қытай]] Білге қағанның бейбітшілік жайындағы ұсынысын қабылдамай тастады. Түркілердің сол уақыттағы стратегиялық мұраты қорғаныс болды да, ол саясат пен идеология астарында өзін Қытайға қарсы қоюшылық жатқан еді. «ұлы үштіктің» арқасында түркілер 722 ж. Қытайларды талқандады.
 
[[Гумилев Лев Николаевич|Л.Н.Гумилев]]: «Жеңіске тек сыртқы ғана емес, ішкі жауларын жеңумен де келді. Елде тыныштық орнады. 716 ж. Жеңіскер түркілердің жағдайлары соншалықты мәз болмады. Білге қаған: «Мен бай халыққа хан болып отырмадым. Ішерге тамағы, киерге киімі жоқ, аянышты, төмен халыққа хан болып отырдым», - дей келе, халықпен қатынасу әдісін өзгерткендігін айтады. «Сонша құрап, біріккен халықтарды от пен су етпедім, олармен тіл табысуға ұмтылдым. Адал халқы мен адал қоғамы бар жерде мен жақсылық жасадым. Әлемнің төрт бұрышындағы халықты бейбітшілікке шақырдым, жауластырмадым, олардың бәрі маған бағынды»... Оның еңбегі құрудың аз-ақ алдында қалған халқын тірілтті, киіндірді, ештеңесі жоқ халықты байытты, аз халықты көбейтті деп бағаланады, - деп жазған. – Білге қаған түбінде Қытаймен бейбіт қарым-қатынас орнатты. Оны Қытайлықтар қаншалықты құптамаса да, мәмілеге келуге мәжбүр болды. Осылайша Білге қаған халқын 722-741 жылдар арасында 20 жыл бейбіт өмірмен қамтамасыз етті. Екі ел арасындағы бұл тыныштық Білгенің алғыр саясатшың арқасында орнықты.
722 ж. Кездесуде Қытайдың бұрынғы елшісі, түркіден шыққан сатқын 734 ж. Қытай жағының өтінішімен Білге қағанға у беріп өлтіреді. Ал Қытай [[император|императоры]] өзіне сезік түсірмес үшін қағанды жерлеу рәсіміне елші жібереді. Түркі тағына Білге қағанның ұлы Иоллығтегін отырды.<ref> Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.ISBN 9965-32-491-3 </ref><ref>Н.Базылхан. Көне түрік бітіктастары мен ескеркіштерінің жинағы// «Қазақстан тарихы VIII-XX ғғ түрік тілді деректерде» атты сериясы бойынша. II том. — Алматы: Дайк-пресс, 2005.</ref>
 
722 ж. Кездесуде Қытайдың бұрынғы елшісі, түркіден шыққан сатқын 734 ж. Қытай жағының өтінішімен Білге қағанға у беріп өлтіреді. Ал Қытай [[император|императоры]] өзіне сезік түсірмес үшін қағанды жерлеу рәсіміне елші жібереді. Түркі тағына Білге қағанның ұлы Иоллығтегін отырды.<ref> Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.ISBN 9965-32-491-3 </ref><ref>Н.Базылхан. Көне түрік бітіктастары мен ескеркіштерінің жинағы// «Қазақстан тарихы VIII-XX ғғ түрік тілді деректерде» атты сериясы бойынша. II том. — Алматы: Дайк-пресс, 2005.</ref>
== Сыртқы сілтемелер ==
* [http://irq.kaznpu.kz/?mod=1&tid=1&oid=16&lang=k Білге қаған ескерткіш кешені, бітіктасы, мәтіні, транскрипциясы, қазақша сөзбе-сөз салыстырмасы, суреттері, сызбалары]
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Білге_қаған» бетінен алынған