Дермене: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Дәрмене дегенге айдады |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
Жаңа жерге келгелі екі күн өткенімен, екеуі бір десте дермене ора алмады. Салқындау болар деп шайланы тігіп еді, түн баласы екеуі де елегізіп шықты. Бұл адырда ұры да, қасқыр да, жын-жыбыр, дию-пері де атымен жоқ деп, өзіне тығыла түскен немересінің көңілін қанша алдаусыратқанмен, шалдың өз басы әрбір тысырға құлақ түріп, бозторғай шырылдағанша көз іле алмады». Дулат Исабековтің «Дермене» повесінен үзінді осы аттас дәрілік шөптің қан-шалықты пайдалы екенін білуге ынтықтырады.
Дермене – мен тұратын ауылдың да атауы. Оңтүстік өңірде көп өсетін емдік қасиетті шөп арнайы күтімге алынғанын білетінмін. Осы шаруашылықпен 50-жылдардан бері Дермене кеңшары айналысқан. Асыл шөп жайлы ел аузында аңыз желісі бар: «Ертеде елді ағайынды қос жігіт басқарыпты. Мамыражай бір күні сырттан жау тиеді. Хандықты басып алады. Биліктен айырылған екеудің бірі қаңғырып кетеді де, екіншісі осы жерде көптің бірі болып қалады. Арада жылдар өтеді. Жатжұрттық хан қайтыс болады. Тұрғылықты халық қайтадан байырғы қалпына оралады. Ағайынды жігіттің үлкені бауырын іздеуге кіріседі. Жан-жаққа хабаршы жібереді. Ауыл-ауылға сұрау салады. Дүниенің төрт бұрышын шарлап жүргенде, інісінің дерегі шығады. Хабар жеткенімен, кері оралуға намыстанған бауыры жатжұрттық болып қала беруді таңдайды. Мұны түсінген ағасы ақ шүберекке бір түп дерменені түйіп, сәлемшілерден беріп жіберіпті. Орамалдың түйінін жазып, дермененің хош иісін емірене иіскеген жігіт ағыл-тегіл жыласа керек. Шіркін, туған ауылдың иісі-ай!.. Көп ұзамай атамекенге оралыпты».
Дермене – асыл шөп. Бойы 50 сантиметрге дейін өсетін жартылай бұталы, көпжылдық өсімдік. Оңтүстік Қазақстанда, Арыс,Түркістан аймағында жиі кездеседі. Улы өсімдік. Әсіресе, гүл жармай тұрғанда, жапырақтарында улы зат – сантонин пайда болады. Сол себепті, одан жасалған дәріні дәрігердің кеңесінсіз пайдалануға болмайды. Ел ішінде дермененің адам ағзасына зияны сонша тимейтіндей қарапайым екі рецепті бар. Дермене – жусанның бір түрі. Көпсабақты, балауса кезінде сабақтары түкті әрі сарғылт жасыл болады. Өсе келе, сабағы тыңайып қатаяды. Түксіз қызғылт сары түске енеді. Тамыры жуан, тармақтанған, сүректі. Дермененің төменгі жапырақтары сағақты. Ұзындығы 2,5-4 сантиметрдей және тілімденген. Жоғарғы бөлігіндегі жапырақтары бүтін, айыл пішінді, қысқа. Дермене Қазақстанның шөлді өңірлерінде өседі. Орта Азияда, Тәжікстанда көп кездеседі. Дермененің ел ішінде бірнеше атауы бар. Мысалы, дәрмене, дермене жусан. Халық медицинасында оны жүрек талмасы бар науқастарға пайдаланады. Дәрілік шикізат ретінде тамырымен есепсіз жұлынғандықтан, бүгінде қатары қатты сиреген.
Дермене туралы ақпарат жинау барысында, осы аттас ауылымның да шежіресін жете біліп алдым. 1974-78 жылдар аралығында Сиқым Жиренбаев аға басқарып тұрғанда, біздің кеңшар миллионер атаныпты. КСРО аймағына танымал болған екен. Мен тұрып жатқан Дермене кеңшары фармацевтикалық өндірістің дамуына қосқан қомақты үлесі үшін талай-талай сыйлық алған. Ауыл маңында өсетін дәрілік шөптер кеңестік кезеңде Қызыл Кітапқа енгізілген екен. Соған қарамастан, күні бүгінге дейін шалғынды-шөптесін алқап жыртылуда. Түрлі дақылдар егілуде. Қызанақ, қарбыз, қауын, жеміс ағаштары жаппай отырғызылған. Әрине, көкөніс, жеміс те керек. Бірақ өңірдің экологиялық ахуалының сақшысы – тұрғындары болуы тиіс қой. Осыны ойласам, жаным ауырады.
Арыс өзені Дермене ауылын айналып ағып өтеді. Бойына талай сыр бүккен өзен жағалауы – сан ғасырлар куәсі. Көне Отырар шежіресі, әл-Фараби бабамыздың іздеріне, Абылай ханның жан-тәсілім еткеніне куә болған өзен. Бертін келе, айрықша дарын иесі Шәмші атамды тәнті еткен табиғат сыйы. «Өзіңмен Арыстың, бойында таныстым» ән әуенін тудырған өңір. Кезінде КСРО астанасы Мәскеуге тікелей қараған ауылымның тұрғындары ауырамын деп еш қорықпайды. Себебі – туған өлкемде дәрілік шөп көп. Кейде мен Арыс өзенінің бойында қоныстанған дерменелік тұрғындар қандай бақытты деп те ойлаймын. Тек Табиғат-Ана сыйының бағасын біліп, қатарын молайтуға дағды ала алсақ болғаны…
| |||