Сексеуіл: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш →Қазақстанда қолданылуы мен жойылуы: clean up, replaced: Алматы облысы → Алматы облысы, Қызылорда облысы →... using AWB |
Arystanbek (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
13-жол:
| binomial =
}}
'''Сексеуiл''' — {{lang-la|haloxilon}} діңі мен бұтақтары бұраң-бұраң боп келетін, құмды жерлерде өсетін, шөлге төзімді, морт сынатын жапырақсыз қатты [[ағаш]] тұқымдас өсiмдiк. Оның [[Орталық Азия]] мен [[Араб]] елдерiнде онға жуық түрi бар. Соның үшеуi Қазақстанда өседi: '''''ақ сексеуiл''''', '''''қара сексеуiл''''' және '''''Зайсан сексеуiлi'''''. Жалпы бұлар Қазақстандағы орман қорының 48 пайызын алып жатыр.
==Ерекшеліктері==
32-жол:
Әлемдiк банк бағдарламасының қалай iске асатынын алдағы уақыт көрсете жатар. Мүмкiн олар шетелдiң бiлiктi мамандарын iске тартып, көшеттердi отырғызып, өсiрудiң тиiмдi тәсiлдерiн табар. Онда құба-құп. Әзiрге қолдағы барды бағалап, сексеуiл алқаптарын браконьерлерден қорғауды күшейтiп, табиғи өсiмiне жағдай жасау қажет-ақ секiлдi. Ең бастысы оны "Қызыл кiтапқа" кiргiзiп, заңды қатайтпай құмды өлкенiң ажары кiре қоймасы анық.
'''Сексеуіл орманы''' - Орта және Орталық Азияның Иран мен Ауғанстанның шөлдерінде кездесетін сексеуілдің аласа орманы.
{{wikify}}▼
Қазақстанда сексеуіл орманы 6,1 млн. га аудан жерді алып жатыр. Осы территорияның 70%-ға жуығын (4,4 млн. га) қара сексеуіл, 30%-ын (1,7 млн.га) ақ сексеуіл (Наloxylon persicum Bunge), ал зайсан сексеуілі (Наloxylon ammodendron. C.A. Mey) бірнеше мың ғана аумақты алып жатыр.
[[Санат:Ағаштар]]▼
[[Санат:Биология]]▼
== Қара сексеуіл ==
Қара сексеуілдің көп бөлігі Алматы, Жамбыл облыстарында өседі.
Қара сексеуіл ылғалы жеткілікті ортада да, жер асты суы немесе одан да көп тереңдікте орналасса да өсе береді. Ол ақ сексеуілге қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден аса тереңдiкке кетедi. Бұлар шоғырланып өседi. Алыстан қарасаң қалың жынысты орман тәрiздi. Қара сексеуiлдiң жас, әрi жұмсақ бұтақтарын, жапырақтарын түйелер мен ұсақ малдар жейдi. Оның үстiне сексеуiлдi аймақтар мал жайылымына қажеттi шөптердiң өсуiне де пайдасын көп тигiзедi.
Сексеуілдің барлық түрі бір-бірінен өзінің белгісі бойынша ажыратылады. Атап айтса, қара сексеуілдің діңі қисық болып келеді, кейде айқын көрінген бірнеше діңі бар бұта пішіндес болады. Қабығы сұр түсті, жылтыр, бір жылдық өркендері сулы, қою-жасыл түсті, дәмі қышқыл-тұзды, күзде олар қызғылт-сұр түске енеді. Алыстан көз салғанда, сексеуіл қара-сұр түсті боп көрінеді, бұл түрдің қара сексеуіл атануы да сондықтан болар.
== Ақ сексеуіл ==
Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында ақ сексеуіл тараған.
Ақ сексеуіл құрғақ борпылдақ немесе біршама тапталған құмды жерлерде өседі. Биіктігі 1,5-2,5 метрге дейiн жететiн өсімдік. Құрғақшылыққа бейiм. Оның тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Оның жас бұтақтарын түйелер жейдi. Ал ұсақ малға оның жердегi жiңiшке сынық бұтақтары мен қураған жапырақтары тоя жеуiне жарап жатыр. Соған қарағанда бұл сексеуiлдiң азықтық жұғымдылығы жоғары.
Ақ сексеуіл, қара сексеуілге қарағанда бұта іспеттес, қалың болып өспейді. Қабықтары ашық, кейде тіпті ақсары түсті, желегі селдір, ашық-жасыл түсті, жіңішке, әрі сулы емес, есесіне қатты өркендері болады. Дәмі ащы-тұзды, күзде ақшыл-сұр, кейде тіпті сап-сары болады.Сексеуілдің бұл түрі тұзға аса төзімді емес, бірақ өте құрғақшылыққа, ыстыққа шыдамды. Тағы бір ерекшелігі, діңдері құмға көміліп қалса да, ештеме болмағандай сол жерден жанама тамыр түзеді. Бұл қасиет қара сексеуілде жоқ.
== Зайсан сексеуілі ==
Зайсан сексеуілі Қазақстанның шығысында – Зайсан көлі бойында және Жоңғар қақпасында кездеседі.
Зайсан сексеуілі шөлейттің қиыршық тасты топырағында өседі. Ол Қытай мен Моңғолияда да кездеседі.
Қазақстанда аз таралған Зайсан сексеуілі биіктігі 2,5 м-ден аспайтын бұта түрінде өседі. Бұтағының қабығы ашық-қоңыр, жас өркендерінікі – ашық-жасыл түсті. Жалпы биологиялық ерекшеліктері және анатомиялық құрылысы бойынша ол қара сексеуілге жақын, яғни аптап ыстыққа, аязға төзімді, оны тек тұқымының пішіні арқылы ғана оңай ажыратуға болады, яғни қара сексеуілдікі домалақ болса, Зайсан сексеуілінің қанатты тұқымының пішіні жүрек тәріздес болып келеді.
Жалпы жоғарыда аталған сексеуіл түрлері иiр-иiр болып өсетiн және өңдеп құрылыс материалдарын жасауға келмейтiн, тұрмыста тек отыннан басқа қажетке жарамайтын ағаш тұқымдастар. Олардың отқа жанғыштығы және шоғының қызуын бойында ұзақ уақыт сақтағыш қасиетi көмiрден артық болмаса, кем емес. Сексеуiл қоршаған ортаның тепе-теңдiгiн сақтап тұруда ерекше рөл атқарады. Қатты соққан дауылды желден құм көшкінiн тоқтатады. Сексеуiлдi қорғаныш ететiн жан-жануарлар мен жәндiктер қаншама. Әсiресе, түз тағысы киiкке сексеуiлдің арасы өсiп-өнулерiне өте қолайлы.
== Дереккөздер ==
<references/>
▲{{wikify}}
▲[[Санат:Ағаштар]]
▲[[Санат:Биология]]
| |||