Морфология (лингвистика): Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Bot: Migrating 2 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q38311 (translate me) |
|||
5-жол:
Қазақ тіліндегі сөздер морфологиялық тұрғыдан ''жалаң'' және ''күрделі'' болып екіге бөлінеді. '''Жалаңдар''' сөздің түпкі мағынасын білдіретін түбір сөздер де, '''күрделілер''' кем дегенде екі сөзден құралатын біріккен, қосарланған, күрделенген (''ақ құба, ақ сары'') сөздер. Жалаң сөздер құрамы жағынан түбір тұлғалар мен қосымшалардан құралады. Түбірлер сөздің негізгі [[лексикалық мағына]]сын білдіреді де, қосымшалар түбірге неше түрлі грамматикалық мағыналар үстейді. Мысалы, ұйымдастырушылардың бірі деген сөз тіркескендегі алғашқы сөз ''ұйым+дас+тыр+у+шы+лар+дың'' болып 7 бөлшектен тұрады. Мұндағы ұйым — негізгі түбір, ''-дас'' — [[сөзжасам]] қосымша,'' -тыр'' - өзгелік етіс жұрнағы, ''-у'' — қимыл есім жұрнағы, ''-шы'' — [[сөзжасам]] жұрнақ, ''- лар'' — кептік жалғауы, ''-дың'' — ілік септігі жалғауы. Бұлардың әрқайсысының өзіндік лексикалық және грамматикалық мағыналары бар.
== Морфологияның дамуына үлес қосқан ғалымдар ==
Морфологияның негізгі міндеттерінің бірі — сөздерді белгілі бір сөз таптарына тәндеп бөлу. [[Сөз таптары]]ның айқындалуына 30-жылдары ерекше үлес қосқан ғалымдар: [[Байтұрсынов, Ахмет|А. Байтұрсынов]], [[Жұбанов Құдайберген Қуанұлы|Қ. Жұбанов]], Н. Сауранбаев, А. Ысқақов. 40-50- жылдары морфологияның әрбір жеке мәселелері арнайы жүргізілетін күрделі монографиялық ғылыми - зерттеудің объектісіне айналады да, осы зерттеулердің негізінде кептеген көлемді
Ә. Төлеуовтың "Қазақ тіліндегі есім категориясы" (1963) атты еңбектері жарық көрді. Бұлардың бәрінде де әр түрлі сөз таптары өзіндік лексико-грамматикалық ерекшеліктері тұрғысынан әр жақты талдауға түседі. Морфология мәселелеріндегі бұрын-соңды жетістіктердің бәрін жинап, оны жүйелі тәртіпке келтіріп, [[теория]]лық тұрғыдан ғылыми бір ізге түсіріп баяндаған күрделі еңбек 1967 ж. Қазақ КСР ҒА "Ғылым" баспасынан шыққан "Қазақ тілінің грамматикасы" болды. Морфологияның негізгі міндеттерінің бірі — сөз формаларын зерттеу. Сол себептен сөз формалары жайындағы зерттеу сөздердің түрлері жайындағы қандай да болса ережелердің бәрін түгел қамтып, сөздерді морфологиялық категориялардың қандай түріне жатқызу және оларға тән формаларды анықтау сияқты заңдылықтарды да қамтиды. == Сөз формаларының жасалу тәсілдері ==
Қазақ тілінде сөз формалары, әдетте, лексика-грамматикалық , не лексикалық-семантикалық мағыналарды тудырудың нақтылы тілдік жамылғышы болып келеді. Сөздердің формалары негізінен екі түрлі тәсіл арқылы жасалады: синтетикалық (морфологиялық) және аналитикалық (синтаксистік) тәсіл. Сөз формаларын жасаудың бұл амалдарын зерттеп анықтау, әрине, қазақ тіл білімінде бірден қалыптасып кете қойған жоқ. [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңес]] дәуірінің алғашқы кезінде бұлар тек сөз жасаудың морфологиялық тұрғысынан ғана қаралып келсе, бертін келе, атап айтылмағанмен, синтаксистік тәсілдің де ескеріле бастағаны байқалады. Қазақ тіліндегі сез жасаудың ''синтетикалық'' (морфологиялық) және ''аналитикалық'' (синтаксистік) тәсілдері 50-жылдары ''практикалық'' та, ''теориялық'' та тұрғыдан әбден қалыптасып орнықты. Сөйтіп кейбір күрделі еңбектерде ол сөз жасаудың тиянақталған негізгі амалдары ретінде ұсыныла бастайды да, жеке ғылыми мақалалық зерттеулер объектісіне көшеді.
| |||