Уикипедия

Омыртқасыздар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш «Биология» деген санатты аластады; «Омыртқасыздар» деген санатты қосты (HotCat құралының к...
шӨңдеу түйіні жоқ
1-жол:
Омыртқасыздар-омыртқа жотасы жоқ жәндіктер тобы. Омыртқасыз жануарлар басқа организмдермен қоректену арқылы тіршілік етеді. Олардың жасушасы да қатты қабықпен қоршалмаған. Жыныстық жолмен өрбитін омыртқасыздар түрі көп. Оларда қозғалатын кішкене аталық жасушасы мен қозғалмайтын ірі аналық жасушасын шығару үшін мейозға ұшырайтын бірнеше арнайы жыныс кілеткасы бар.Аналық жасушасының және аталық жыныс жасушасының қосылуы зиготаны түзеді. Ал бұл өз кезегінде жаңа ағзаның пайда болуына алып келеді.
<div class="thumb tright">
[[Сурет:Untitled.png|нобай]]
<div style="width:300px;">
== Тарихы ==▼
{|
Тасқа айналған жануарлардың ішінде омыртұасыздар да бар. 665 миллион жыл бұрын алғашқы тасқа айналған алғашқа губкалар еді. Кейбір палеонтологтар жануарлар әлде қайда ерте, <<1 миллиард жыл бұрын пайда болы мүмкін>> деген болжамдар айтады.Тониан дәуірінде табылған іздер мен індер секілді, тасқа айналған жануарлардың белгілері метазондар сияқты триплобласты құрттарды сол замандарда да тіршілік еткенін дәлелдейді. Олардың ені-5 мм шамасында, үлкен және жер құрты тәрізді күрделі
|valign="top"|[[Сурет:Jelly cc11.jpg|140px]]
|valign="top"|[[Сурет:Lucanus-cervus-femininum.jpg|140px]]
|-
|valign="bottom"|[[Сурет:Nerr0328.jpg|140px]]
|valign="bottom"|[[Сурет:European brown snail.jpg|140px]]
|}
</div>
<div class="thumbcaption" style="width:300px;">''Invertebrata''</div>
</div>
'''Омыртқасыздар''' (Invertebrata) — омыртқасыз [[жәндіктер]] тобы.<ref>Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев</ref> Омыртқасыздарды түрлері өте көп, мәселен:
* тікентерілілер — 5 000,
* буынаяқтылар — 50 000,
* ұлулар — 104 000,
* құрттәрізділер—4 000,
* құрттар—19 000,
* шекқуыстылар — 9 000,
* бұлттар (губкалар) — 5 000,
* қарапайымдар — 15 000,
* ал насекомдардын өзі ғана — 750 000 түр, сөйтіп барлық омыртқасыздардың 950 000 астам түрлері бар. Осыларды зерттеудің және білудің [[ғылым]]ға да, халық шаруашылығына да, денсаулық сақтау үшін де маңызы өте зор.
 
==Омыртқасыздардың мекен ету орны==
▲== Тарихы ==
Сусыз тіршілік жоқ екені белгілі. Омыртқасыздардың көптеген түрін әлемдік мұхиттардан, сулы өңірлерден, жағалаулар мен ылғалды ормандардан көптеп кездестіруге болады. Топырақ асты немесе жер беті, ағаш-дарақтардың тамырлары, діңі.жапырағында да омыртқасыздардың мекен ортасы бола алады. Өрмегін тоқыған өрмекші, илеуіндегі құмырсқа, жапырақ астындағы түрлі құрттар мен топырақ астындағы ұя қазған шылаушындар-бәрін қоршаған ортадан көптеп кездестіресің. Адам мен жануарлардың тәнін мекендейтін омыртқасыздар-паразиттер де көп.
Омыртқасыздардың қай кезде пайда болғаны туралы дәл дерек жоқ, бірақ [[қарапайымдылар]] [[кембрий]]ге дейін, бір клеткалы организмдерден көпклеткалылардың осыдан 1 млрд. жыл бұрын пайда болғаны белгілі. Жануарлар патшалығын бір жүйеге келтіруде [[Ж.Б. Ламарк]]тың еңбегі зор. Ол 19 ғасырдың басында жануарларды: Омыртқасыздар және [[омыртқалылар]] деп 2 топқа бөліп, оларды сатылай орналастырды. Тірі организмдер құрылысының күрделілене түсуін Ламарк [[градация]] (жоғары көтерілу) деп атап, мұны олардың іштей прогреске ұмтылушылық қабілетінен болады деп түсіндірді. Қазіргі кезде Омыртқасыздардың 2 млн-нан астам түрі 22 [[тип]]ке бірігеді: саркомастигофоралар, споралылар, микроспоридиялар, инфузориялар, тақталылар, губкалар, ішекқуыстылар, ескектілер, жалпақ құрттар, немертиндер, жұмыр құрттар, скребнилер, буылтық құрттар, буынаяқтылар, онихофоралар, моллюскалар, қармалауыштылар, тікентерілілер, погонофоралар, қылтанжақтылар, жартылай хордалылар және книдоспоридиялар немесе миксоспоридиялар (Myxosporіdіa). Бұлардың 1 мыңға жуық түрі белгілі, бұлар тіндік және қуыс аралық [[паразиттер]] болып табылады. Тін арасында тіршілік ететіндері диам. 1 – 2 см-дей цитоплазмаға толы циста түзеді. Оның ішінде өте көп ядролар (вегетативті және генеративті) болады. Вегетативті [[ядро]]лар [[зат алмасу]], ақуызды синтездеу, [[өсу]], т.б. қызметтер атқарады. Генеративті ядролар көбею процесіне қажетті екі спораға бастама береді. Барлық ядролар диплоидты, тек спора қалыптасқан кезде ядроның бөлінуі мейоз жолымен жүреді, соның нәтижесінде [[спора]] түзетін ядролар гаплоидты болады. Спорадан шыққан екі ядролы, амебатәрізді ұрықтың екі ядросы қосылып, қайтадан диплоидты түрге айналады. Спора ішіндегі [[ұрық]]тың екі ядросының гаплоидты болуы – книдоспориялардың споралылардан ерекшелігі болып саналады. Омыртқасыздардың табиғатта алатын орны зор. Олардың бірқатар түрлері пайдалы, азық-түлік, әр түрлі өнеркәсіп шикізаты өнімдерін береді, ауыл шаруашылығы [[дақылдар]]ының тозаңдандырушылары, топырақ түзушілер, азық қорлары, органикалық заттардың ыдыратушылары болса, сонымен қатар [[ауыл шаруашылығы]]на көп зиян келтіреді, адамға және жануарларға ауру таратушылар, ауруды қоздырушылар және тікелей паразиттер болып табылады.<ref>Қазақ энциклопедиясы, 7 том 6 бөлім</ref>
 
==Омыртқасыздардың қоектенуі==
== Пайдаланылған әдебиеттер ==
Омыртқасыздар өздерінің мүмкіндіктеріне қарай әртүрлі жолмен тамақтанады. Олардың бірі жапырақ немесе өлексенің шіріндісімен қоректенсе, адам немесе жануарлардың қанын соратын немесе тірі ағзаларға жабысып тіршілік ететін паразиттер де бар. Жеміс-жидек, гүл шырынын, дәндер, көптеген ұсақ жануарларды жейтін омыртқасыздар да жеткіліті. Әрине, омыртқасыздардың дене құрылысы омыртқалыларға қарағанда қарапайымдау. Бұл олардың қоректену ерекшелігіне деәсерін тигізеді.
<references/>
<references/>
 
==Омыртқасыздардың өзін-өзі қорғауы мен шабуыл жасауы==
{{wikify}}
Омыртқасыздырдың жасушалы қорғанысы туралы алғашқы баяндама теңіз жұлдызының дернәсілі мен фагоцитозды зерттеуі жайында еді. Фагоцитоз-бір жасушалы жануарлардан бастап сүтқоректілерге дейін жануарлар эволюциясының барлық кезеніңде қорғау механизмі маңызды рөл атқарды. Омыртқасыздар сонымен бірге жағымсыз иіс шығару, электр тоғын шығару, т.б. тәсілдермен қорғанады. Омыртқасыздардың кейбір түрі пайдалы болғанымен, адам-затқа кері әсерін тигізетін зиянкестері де жетерлік.
 
==Теңіз оымртқасыздары==
[[Санат:Омыртқасыздар]]
 
Теңіз омыртқасыздары теңізде, әлемдік мұхиттарда тіршілік етеді
Өздерін қорғау үшін олар қабыршақты немесе қатты экзоқаңқаны жетілдіреді, алайда бұл барлық теңіз омыртқасызына тән емес. Теңіз омыртқасыздарының етінде ақуыздар өте көп екені белгілі,яғни ол адам ағзасына пайдалы, сондықтан теңіз омытрқасыздарын көптеген халық ас мәзірнде пайдаланады. Сонымен қатар теңіз омыртқасыздары марганец, йод, кобальт т.б. микроэлементтерге де бай. Теңіз омытрқасыздарынан даярланған тағам ағзадағы зат алмасуды жақсартады.
 
==Омыртқасыз теңіз жұлдыздары==
{{stub}}
Теніз жұлдыздары немесе теңіз жұлдыздарының дене пішіні әртүрлі. Теңіз жұлдыздары мен теңіз кірпілерінде сутүтікшелі аяқтар болады. Ондай аяқтарда сорғыш табан бар. Тікентерілер сутүтікшелі аяқтарымен баяу жылжып, теңіз түбімен жүре алады. Теңіз кірпілері денесінің үстіңгі бөлігінде, теіәз жұлдыздарының ұшында ұарапайым құрылысты көзшелері бар. Бұл көзшелермен олар жарықтың аз-көптігін ғана сезіне алады. Теңіз жұлдыздары мен теңізкірпілері тері желбезектері арқылы тыныс алады.
 
==Пайдаланған әдебиет==
Жануарлар эциклопедиясы
Аруна баспасы
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Омыртқасыздар» бетінен алынған