Есет Көтібарұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
15-жол:
ISBN 9965-21-804-8</ref>
* [[1838]] жылы [[Жоламан Тіленшіұлы|Жоламан батыр]]мен тізе қосып, көтеріліске шығып, Елек қорғанына шабуыл жасады.
* [[1847]]-[[1878]] жылдары [[Жанқожа батыр]]мен бірге [[Қоқан хандығы|Қоқан]], [[Хиуа хандығы|Хиуа хандықтарына]] қарсы шықты.
* [[1847]]-[[1858]] жылдары [[Арал теңізі]]нің батыс жағалауын, [[Үлкен Борсық|Үлкен]] және [[Кіші Борсық]] құмдары мен [[Мұғалжар тауы|Мүғалжар тауларын]], [[Жем]], [[Сағыз өзені|Сағыз]], [[Ырғыз]], [[Елек]], [[Ойыл өзені|Ойыл]], [[Қиыл]] өзендерінің бойын жайлаған қазақтардың [[Ресей империясы]]ның отаршылдық саясатына қарсы көтерілісіне басшылық жасады.
* 19 ғасырдың 40-50 жылдарында Есет батыр бастаған ұлт-азаттық көтеріліс негізінен, ұсақ қимыл-әрекеттермен сипатталады. Олар шекараға жақын орналасқан [[Ресей]] бекеттеріне шабуыл жасап отырды.
* [[1853]]-[[1854|54]] жылдары Есет батыр басшылығымен қарулы көтеріліске шыққан [[Кіші жүз]] қазақтарының шекаралық әкімшілікпен қақтығыстары болды.
* [[1854]] жылы көктемінде көтерілісшілердің саны 1500-ге жетті. Олар [[Ресей үкіметі]]нен қазақ қауымынан түйе жинауды тоқтату, түтін салығын жою, қазақ даласына жазалаушы отрядтарды жіберуді тоқтату, жайылымдық жерге еркіндік беріп, [[Жем]], [[Мұғалжар]], [[Елек]], [[Қобда]], [[Жайық]] өзендерінің бойына еркін көшіп-қонуға мүмкіндік жасауды талап етті.
* [[1858]] жылы жазалаушы отряд көтерілісті күшпен басты. Есет көтерілістен бас тартқан соң оған кешірім жасалды.
* [[1859]] жылы тамызда бір топ сүлтан, билермен бірге [[Санкт-Петербург]]ке жіберіліп, 24 тамызда [[Александр II]] патшаның қабылдауында болады.
* [[1861]] жылы тілеу-қабақ руының басқарушысы болып тағайындалады.
* [[1869]] жылы [[Ырғыз уезі]] бастығының кіші көмекшісі болып бекітілді.
* [[1873]] жылы [[Хиуа]] жорығына қатысқаны үшін патшадан алтын медаль алды.
* [[1879]] жылы ол қызметтен босатылады.
* [[1889]] жылы қартайған шағында дүние салды.
Line 30 ⟶ 29:
Есет батыр Көтібарұлы (1803-1889)<ref name="source1">Тауман Төрехановтың ресми сайты, http://www.tauman-torekhanov.com, 2011 жылдың 7 тамыз күні тексерілді</ref> - халықтың әйгілі батырларының бірі.<ref>Қанмен жазылған тағдырлар. Тауман Төреханов. – Алматы: Атамұра Корпорациясы, 1999. ISBN 9965-01-320-9</ref> Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы ұлт-азаттық қозғалыстың басшысы, Кіші жүздің Қабақ руының басқарушысы болған.<ref name="source1"/> [[Ақтөбе облысы]]ның Шалқар ауданындағы Шалқар көлінен жеті-он шақырым жердегі Ақши бойында дүниеге келген.
 
1838 жылы Жоламан батырмен бірге көтеріліске шығып, Елек қорғанына шабуыл жасаған. 1847-1878 жылдары Жанқожа батырмен бірге Қоқан, Хиуа хандықтарына қарсы шықты. 1847-1858 жылдары Есет батыр Арал теңізінің батыс жағалауын, Үлкенүлкен және кіші Борсық құмдары мен Мұғалжар тауларын, Жем, Сағыз, Ырғыз, Елек, Ойыл, Қыйыл өзендерінің бойын жайлаған қазақтардың Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы көтерілісіне басшылық жасады. ХІХ ғасырдың 40-50 жылдарындағы Есет Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі, негізінен, ұсақ қимыл-әрекеттермен сипатталды.
 
Олар шекараға жақын орналасқан [[Ресей]] бекеттеріне шабуыл жасап отырды. 1853-1854 жылдары Есет батырдың басшылығымен қарулы көтеріліске шыққан Кіші жүз қазақтарының шекаралық әкімшілікпен қақтығыстары болды. 1853 жылы осы көтерілісті басуға сұлтан Арыстан Жантөрин, екі казак отряды мен 200 жігітті бастаған сұлтан Таукин, Орал бекінісінен майор Михайлов пен 600 жігітті бастаған сұлтан Е.Қасымов аттанды.[[Патша]] әкімшілігінің бұл жоспарынан хабардар болған Есет батыр Көтібарұлы шекті ауылдарын Үстірткешөлге жіберіп, өзі 800 жігітпен жазалаушы отрядтарды күтіп қалды. Жақсы қаруланған жазалаушы отрядтардың көтерілісшілерге қарсы бұл жорықтары нәтижесіз болды. Орынбор генерал-губернаторының нұсқауымен көтерілісті басу келесі көктемге қалдырылды. Есет батыр Көтібарұлы 1853-1854 жылдың қысын Үлкен Борсықта өткізді. 1854 жылы көтерілісшілердің саны 1500-ге жетті. Олар Ресей үкіметінің алдына: қазақ қауымынан түйе жинауды тоқтату, жайылымдық жерге еркіндік беріп, Жем, Мұғалжар, Елек, Қобда, жайық өзендерінің бойларына көшіп-қонуға мүмкіндік жасау туралы талаптарын қойды. 1855 жылы Орынбор генерал-губернаторы Кіші жүздің бір топ билеуші сұлтандарына көтерілісті басып, Есет батырды қолға түсіруге қатаң тапсырма береді. Маусымның аяғында тапсырманы орындау үшін 900 адамдық отрядпен, өзіне бекітілген екі зеңбірегі бар казак жүздігі және дистанция бастықтарымен бірге [[Арыстан Жантөрин]] жорыққа аттанып, Ор бекінісінен 140 шақырым жер шамасындағы Елек өзенінің жоғарғы сағасындағы Суықсу шатқалына келіп бекінеді. Сұлтан ордасы мен көтерілісшілер арасында бірнеше күн бойы келіссөз жүргізіліп, екі жақ нақты шешімге келе алмайды. Осыдан кейін Есет батыр өз адамдарымен кеңесіп, сұлтан ордасына шабуыл жасауды ойластырады. 1855 жылы шілдеде көтерілісшілер сұлтан ордасын тұтқиылдан шабуылдап, А.Жантөрин бастаған он шақты би-старшындарын өлтіріп, казак отрядын талқандайды. Бұл оқиғаға мазасызданған Орынбор әкімшілігі көтерілісшілерді басуға тағы да жазалаушы отрядтар жіберіп, олар қазақ ауылдарын қырғынға ұшыратты. 1856 жылы қыркүйекте әскери дала сотының үкімімен А.Есмамбетов, Қ.Қарин және Е.Айнақұловтар атылды. 1857 жылы Ерназар Кенжалин, Бекет Серкебаев, тағы басқа 18 адам Сібірге жер аударылды. 1858 жылы қыркүйекте Бородин басқарған жазалаушы отряд көтерілісті біржолата басты. Есет батыр көтерілістен бас тартқан соң, оған кешірім жарияланды. 1859 жылы тамызда бір топ сұлтан, билермен бірге Санкт-Петерборға жіберіліп, 24 тамызда патша [[Александр ІІ]]-нің қабылдауында болды. 1861 жылы Есет Көтібарұлы қабақ руының басқарушысы болып тағайындалды. 1869 жылы Ырғыз уезі бастығының көмекшісі болып бекітілді. 1873 жылы [[Хиуа]] жорығына қатысқаны үшін патшадан алтын медаль алды. 1879 жылы ол қызметтен босатылды.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
ISBN 9965-607-02-8</ref>
 
Line 41 ⟶ 40:
Ресейде табылған ақпарат құралдарында Кіші жүзде Есет батырдың аты 40-шы жылдарда өлтірілген отандасы Кенесарының немесе Кавказдағы Шамильдің атындай қаһарлы болғандығы және оның [[ұзын]] бойлы, [[селдір]] қара сақалды, мұртты, оның жүзінен қайырымдылық пен сергектік, тұнық әрі сабырлы көздерінен терең ақылдылық, салмақпен айтқан әңгімелерінен оның қазақ болмысын терең білетіндігі және кең парасаттылығы байқалатындығы жазылған. Соңғы жылдары табылған тағы бір дерек шығыстанушы С.Өтенияз Ұлыбританияның Лондон ұлттық кітапханасының сирек кітаптар қорынан 1865 жылы ағылшын тілінде жарық көрген қазақ даласы жайлы кітаптың көшірмесін алып келген. Осы кітаптың 33-беті Есет батырға арналған. Онда Есеттің [[сегіз]] ұлының үлкені - Назардың да суреті басылған екен. Тарихи деректер бойынша, Орынбор генерал-губернаторы Назар Есетұлын немере ағасы Бекет Серкебайұлымен бірге Орынбор түрмесіне қамайды. Кейін Бекетті Сібірге жер аударады да, Назарды Есеттің қаһарынан сескеніп, босатып жібереді. Осы кітапта Есет батыр бастаған көтеріліс толық жазылады.
 
Есет Көтібарұлының барлық әулеті ел қорғауға араласып, аттары тарихта қалған. Әкесі Көтібардың ерлігі өз алдына бір төбе немере ағасы Арыстан батыр Тінәліұлы, інілері Бекет Серкебайұлы, Ерназар Кенжалыұлы да тарихта қалған жандар. Арыстан, Көтібар, Есет есімдері «Айман-Шолпан» жырына арқау болған. Есеттің арғы атасы Қалдыбай батыр еліміздің оңтүстігіндегі [[Сайрам]] шабылына қатысып, сүйегі Түркістанда қалған. Есеттің арғы тегі Алтын Орда мен Ноғайлы ұлысының әміршісі болған, атақты «ел қамын жеген «ер Едігеге» барып тіреледі.
 
Есет батыр Көтібарұлы 1889 жылы қартайған шағында дүние салды. Ол туып-өскен Шалқар ауданындағы Шолақжидеде жерленген. Басына [[төрт]] күмбезді кесене тұрғызылған.
Line 66 ⟶ 65:
 
===Есет Көтібарұлы туралы әңгіме===
[[ЖемЫрғыз]] [[өзен]]і жағалауындағы патша жазалаушы әскеріне қарсы шабуылға шығар алдында Есет бидің [[жігіт]]терін жігерлендіріп айтқан толғауы. Әуелде ұзақ айтылған толғаудың осы бір тізбектері ғана [[ел]] жадында қалыпты.
::- [[Тау]]ға біткен қайыңның,
::Солқылдар басы [[жел]] өтсе,