Алмұрт: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Arystanbek (талқылау | үлесі) ш Алия Амангельдиевна (т) өңдемелерінен Aizere соңғы нұсқасына қайтарды |
||
1-жол:
{{Taxobox
| name = Алмұрт
| image = Pear tree.jpg
| image_width = 200px
| image_length = 190px
| image_caption = Алмұрт
| regnum = [[Plant]]ae
| divisio = [[Flowering plant|Magnoliophyta]]
| classis = [[Dicotyledon|Magnoliopsida]]
| ordo = [[Rosales]]
| familia = [[Rosaceae]]
| subfamilia = [[Maloideae]]
| genus = ''[[Алмұрт]]''
}}
'''Алмұрт''' (Pyrus) —
* Алмалар тұқымдасына жататын жемісті өсімдіктердін бір туысы. Мұның 18 түрі бар. Алмұрт көбінесе үлкен [[ағаш]], кейде ұзын [[бұта]] болып өседі. Атың 5 000-нан астам сорты бар, олардың бұрынғы [[КСРО]]-да 130 сорты өседі. Бұлардың ішіндегі 15 сортын өсіріп шығарған И. Мичурин, олардың негізгілері: қыстық бере (груша бере зимняя) — И. Мичуриннің жабайы уссурий алмұртын бірінші рет гүлденген жылы Бере Рояль алмұртының тозаңымен будандастырғаннан кейінгі алған жаңа сорты. Қысқа өте төзімді. 20 жылдан астам өмірінің ішінде бұған аяздың тигізген әсері байқалған емес. Мұның ағашы [[Насекомдар|насекомдарға]] да, [[паразит]] [[саңырауқұлақтар|саңырауқұлақтарға]] да бой бермейтін төзімді келеді. Жемісінің өздігінен зақымданған жері тез жазылып кетеді. Жемісін сентябрьдің аяғында жинайды, ол жатқан жерінде (қыста) піседі де (аты осыған сәйкес қойылған), апрельге дейін сақтауға келеді. Орта [[Азия]] алмұрты (Р. asiae mediae) — кронасы аумақты келген үлкен ағаш. Жемісі тәтті, ерте піседі және ірі болады; жемісін адам, құрғақ жапырағын мал жейді. Орта Азия алмұрты түсімді келеді, құрт онша түспейді, ауруға, кеселге төзімді.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>
[[Сурет:Eight varieties of pears.jpg|мини|центр|750px|Алмұрттың әр түрлі сорттары]]
* Раушангүлділер тұқымдасының бір туысы, жеміс ағашы. Дүние жүзінде 60-қа жуық түрі белгілі. Олар ауа райы қоңыржай және субтропикалық аймақтарда өседі. Қазақстанда ''кәдімгі алмұрт'' немесе ''орман алмұрты'' (Р.communіs), ''Регель алмұрты'' (Р.regelіі), ''құлжа алмұрты'' немесе ''кеш пісетін алмұрт'' (P.serotіna) деген түрлері бар. Алмұрт көп күтімді қажет етпейді, жылу сүйгіш, суыққа төзімсіз ағаш. Биікт. 10-12 м болады. Бұтақ шоғырының аумағы жалпақ, [[пирамида]] тәрізді. Жапырағы жұмыртқа пішінді, түксіз, жылтыр. Гүлі ақ, қызғылт, сарғыш, кейде қызыл түсті, гүлтабақшасына шоғырланған. Жемісі — сары, жасыл не қызғылт түсті сопақша келеді. Салм. 20-300 гр-дай. Алмұрт отырғызылғаннан кейін 4-5 жылда жеміс бере бастайды, 40-50 жылдай өседі. Мәдени сорттарын ұластыру арқылы өсіреді. Қазақстанда 14 сорты аудандастырылған, оның Орман аруы, Талғар аруы, хош иісті Алмұрт, деген сорттары кең тараған. Алматы, [[Жамбыл]], Оңтүстік Қазақстан, [[Қызылорда облысы|Қызылорда облыстарында]] өсіріледі. Өсімдік зиянкестеріне төзімді, көбіне ауруға шалдықпайды. Алмұрт – бағалы ағаш, гүлінен аралар бал жинайды. Жемісінің құрамында 80-84,3% су, 10-13% қант, глюкоза, фруктоза, сахароза, 0,1-0,6% қышқыл, илік және 0,4% азотты заттар, В, С витаминдері, каротин болады. Одан тосап, шарап т.б. сусындар дайындалады. Алмұрттың негізгі зиянкестері мен аурулары — бүрге шіркейі, Алмұрт биті, Алмұрт көк көбелегі, тазқотыр т.б.<ref>Т. Мұсақұлов, Орысша-қазақша түсіндірмелі биологиялық сөздік І-том, Қазақ мемлекет баспасы, Алматы — 1959</ref><ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8 </ref><ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
== Өсімдік туралы ==
Алмұрт – [[раушангүлдер]] тұқымдасына жататын жемісті өсімдік. Табиғатта 18 түрі, 5000-нан астам сұрпы бар. Сұрпына қарай биіктігі 20-30 метр аралығында болады. Өмір сүру ұзақтығы 50-80 жыл, кейбір түрлері 150-300 жылға дейін өмір сүреді. 8-10 жылдан кейін жеміс береді. Жапырақтары жұмыртқа пішінді немесе домалақ, ұштары үшкірлеу, ұзындығы 3-7 см. Алмұрттың гүлдеуі сәуір, мамыр айларында, жапырақтары шыға бастаған кезде басталады. Гүлдері ақ, хош иісті, жәндіктерді өзіне тартады. Бір алмұрт ағашынан 10 кг-нан 40 кг-ға дейін жеміс алуға болады. Жарық жерде жақсы өседі, көлеңкеге де шыдамды, бірақ көлеңкеде өссе, жемісті аз береді.
== Қолданылуы ==
Алмұрт ағашының жемісі – өте пайдалы, әрі тәтті. Алмұрт [[қант]]қа, [[органикалық қышқылдар]]ға, [[ферменттерге]], өзектерге, илік, [[азотты]] және пектинді заттарға, [[С]], [[В1]], [[Р]], [[РР]] дәрумендеріне, каротинге, сонымен қатар йод, калий, мырыш, магний, кремний, темір, флавоноидтарға бай.
Емдік мақсатта жаңа піскен немесе кептірілген жемісін және жапырақтарын пайдаланады. Алмұрттың құрамындағы арбутин деген антибиотик микробтарды жояды. Пісірілген алмұртты қатты жөтелгенде, деміккенде және өкпе туберкулезіне ем ретінде қолданады. Кептірілген алмұрттан жасалған қайнатпаны қызба ауруы кезінде, несеп жүргізіп бүйректегі тасты шығаруға, іш ауруына, қант диабетіне, өт айдауға пайдаланады.
Алмұрт жемісінен шырын, тосап, компот, джем, қақ жасалады.
Тамақ, кондитер өнеркәсібінде қолданады.
== Алмұрт туралы тақпақ ==
Қарап ұқсас сұрқына,
Ұқсатты алма тұрқына.
Біздің жеміс деп мұны,
Мақтанар грек жұрты да.
Қуаң, мейлі, шөл мекен,
Ете берер ол мекен.
Шырыны мол жеміс бұл,
Жеп көр өзің, сенбесең.
== Сілтемелер ==
* [http://www.gulstan.kz/ Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт]
==Пайдаланған әдебиттер==
<references/>
Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Жемістер: Дидактикалық материал. - Алматы, 2011. - 16 б;ISBN 978-601-7237-31-8
[[Санат:Жемістер]]
[[Санат:Өсімдіктер]]
{{Biosci-stub}}
{{wikify}}
[[ar:كمثرى]]
[[bat-smg:Grūšė]]
[[bg:Круша]]
[[bs:Kruška]]
[[ca:Perera]]
[[cs:Hruška]]
[[cy:Gellygen]]
[[da:Pære]]
[[de:Birnen]]
[[el:Αχλαδιά]]
[[en:Pear]]
[[eo:Pirarbo]]
[[es:Pyrus]]
[[et:Pirnipuu]]
[[eu:Madariondo]]
[[fa:گلابی]]
[[fi:Päärynä]]
[[fr:Poire]]
[[fur:Piruçâr]]
[[ga:Piorra]]
[[gl:Pera]]
[[he:אגס]]
[[hr:Kruške]]
[[hsb:Krušwina]]
[[hu:Körte]]
[[it:Pera]]
[[ja:ナシ属]]
[[ko:배나무속]]
[[lb:Bir]]
[[lt:Kriaušė]]
[[nah:Pera]]
[[nl:Peer (vrucht)]]
[[nn:Pære]]
[[no:Pære]]
[[nrm:Peire]]
[[nv:Bilasáana bitsee nineezígíí]]
[[oc:Pera]]
[[pl:Grusza]]
[[pt:Pera]]
[[qu:Pira]]
[[ru:Груша]]
[[sco:Peir]]
[[simple:Pear]]
[[sl:Hruška (rod)]]
[[sq:Dardha]]
[[sr:Крушка]]
[[sv:Päronsläktet]]
[[ta:பேரி]]
[[th:สาลี่]]
[[tr:Armut]]
[[ur:ناشپاتی]]
[[vec:Perar]]
[[wa:Poerî]]
[[zh:梨]]
[[zh-min-nan:Lâi-á]]
[[zh-yue:梨]]
| |||