Минерал: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Минерал''' (ескі лат. mіnera – [[кентас кесегі]]) – химиялық құрамы және физикалық қасиеттері бір текті табиғи дене. Ол жер бетіндегі немесе жердің ([[ғарыш]] денелерінің) қойнауындағы физикалық - химиялық [[процес|процестерге]]терге байланысты пайда болып, [[тау жыныстары|тау жыныстарын]]н, [[кентас|кентастар]]тар мен [[метеорит|метеориттерді]]терді, т.б. құрайды. Минерал негізінен қатты [[дене|денелер]]лер. Олар [[кристал|кристалды]]ды ([[пирит]], [[галенит]]), [[аморфты]] ([[опал]], [[лимонит]]) және [[метамикты]] (сырты [[кристалл]] тәрізді, ішкі құрылысы [[аморфты]], шыныға ұқсас) болып жіктеледі. Әр Минерал өзіне тән құрамды, [[кристал|кристалды]]ды құрылымы бар табиғи қосынды. Жекелеген [[кристал|кристалдар]]дар, [[дән|дәндер]]дер және басқа денелер Минералдық [[индивид]] деп, ал Минералдық [[индивид|индивидтердің]]тердің бірігіп түзілгендері минералдық [[агрегат|агрегаттар]]тар деп аталады. [[Табиғат|Табиғатта]]та зерттелген Минерал түрлері 2,5 мыңға жуық, жыл сайын 30-ға жақын жаңа Минерал түрлері анықталады. Минералдардың көпшілігінде [[ион|ионды]]ды құрылым кездеседі ([[кристалдық химия]]). [[Ковалентті]] және [[интерметал|интерметалдық]]дық құрылымдар аз кездеседі. Минерал құрауға [[Менделеев]] кестесіндегі [[инертті]] ([[асыл]]) [[газ|газдар]]дар мен [[уран|ураннан]]нан соңғы [[элемент|элементтердің]]тердің бәрі қатысады. Олардың кейбіреуі Минерал құрауда басты орын алады, ал құрылымы мен қасиеттері басты [[элемент|элементтерге]]терге ұқсастары ([[Pd]], [[Ge]], [[Іn]], [[Cd]], [[Ga]], [[Tl]], [[Se]], [[І]], [[Br]], [[Re]], [[Rb]]) Минералдардың құрамында [[изоморфты|изоморфтық]]қ қоспалар түрінде кездеседі. [[Изоморф|Изоморфтық]]тық қоспалар Минералдардың химиялық қасиеттерін өзгертеді. [[Табиғат|Табиғатта]]та [[силикат|силикаттар]]тар (Минералдың жалпы санының 25%-ы), [[сульфид|сульфидтер]]тер (13%), [[фосфат|фосфаттар]]тар мен [[ванадат|ванадаттар]]тар (18%), [[тотық|тотықтар]]тар мен [[гидрототық|гидрототықтар]]тар (12%), түрлі табиғи химиялық қосылыстардың (32%) Минералдары бар. [[Жер қыртысы|Жер қыртысының]]ның 92%-ы [[силикат|силикаттардан]]тардан, [[тотық|тотықтардан]]тардан, [[гидрототық|гидрототықтардан]]тардан тұрады. Химиялық құрамы жағынан Минералдар таза [[элемент|элементтер]]тер және күрделі [[қосылыс|қосылыстар]]тар болып бөлінеді. Минерал [[кристал|кристалдары]]дары жай [[анион|аниондардан]]дардан (S^2–, O^2–, OH^–, Cl^–, т.б.), [[анион|аниондық]]дық [[радикал|радикалдардан]]дардан [CO₃]^2–, [SіO₄]^4–, [PO₄]^3–, т.б. құралады. Минералдарды [[[кристал|кристалды]]ды химиялық жіктеу, [[құрылысы|құрылысының]]ның ерекшеліктеріне негізделген. Құрылымы бір типтес Минералдар құрамының [[изоморфизм]] [[процес|процестерінен]]терінен өзгеруі оларды құраушы [[атом|атомдардың]]дардың, [[ион|иондардың]]дардың [[атом|атомдық]]дық ([[ион|иондық]]дық) [[радиус|радиустарына]]тарына, [[кристал|кристалдық]]дық - химиялық сандарына, химиялық байланыс түрлеріне байланысты болады. Минерал [[морфология|морфологиясы]]сы оның ішкі, құрылысына, пайда болу, қалыптасу жағдайларына қарай анықталады. Мысасылы, [[Қарағанды өңірі|Қарағанды өңірінің]]нің [[талшықты родус|талшықты родуситі]]иті – [[сұйық]], ал [[бұршақ]] сияқты [[тығыз]], [[борпылдақ родус|борпылдақ родуситі]]иті – [[қою]] [[коллоид]] [[ерітінді|ерітінділерінің]]лерінің [[кристал|кристалдануынан]]дануынан түзілген. Жеке Минералдар сыңарларының өлшемі әр түрлі болады. [[Тарбағатай]] [[пегматит|пегматиттерінен]]терінен табылған [[кварц]] [[кристал|кристалдарының]]дарының ұзындығы 6 метр, салмағы 72 тонна, қырларының ені 1 метрге жетеді. Кейбір [[коллоидтық Минерал|коллоидтық Минералдардың]]дардың көлемі бірнеше м³ болады. [[Табиғат|Табиғаттағы]]тағы Минералдар сырт пішініне қарай көбіне [[дендрит|дендриттер]]тер, [[оолит|оолиттер]]тер, [[сферолит|сферолиттер]]тер, [[секреция|секрециялар]]лар, [[конкреция|конкрециялар]]лар, [[дән]], [[топырақ]] сияқты [[масса|массалар]]лар, [[сталактит|сталактиттер]]тер, [[сталагмит|сталагмиттер]]тер түрінде кездеседі. Минералдардың физикалық қасиеттері [[кристал|кристалдық]]дық құрылымына және химиялық құрамына байланысты. Тығыздығына байланысты Минералдар жеңіл (2500 кг/м³ дейін), орташа (2500 – 4000 кг/м³), ауыр (4000 – 8000 кг/м³) және өте ауыр (8000 кг/м³-тен жоғары) болып жіктеледі. Мөлдірлік қасиетіне байланысты мөлдір ([[тау хрусталі]]), шала мөлдір ([[сфалерит]]), мөлдір емес ([[магнетит]]) болып ажыратылады.

Минералдар жаралу, өсу, өзгеру сатыларынан (Минералдар [[онтогения|онтогениясы]]сы) өтеді. Минерал [[магма|магмалық]]лық [[балқыма|балқымаларда]]ларда, [[ерітінді|ерітінділерде]]лерде, [[газ|газдарда]]дарда түзіледі. Белгілі [[процес|процестерден]]терден кейін бірнеше Минералдың топталуы Минералдар [[парагенезис|парагенезисі]]і деп аталады. Пайда болған Минералдар [[ассоциация|ассоциациялары]]лары [[парагенетика|парагенетикалық]]лық талдау негізінде жасалған әр түрлі физикалық - химиялық диаграммалар бойынша анықталады. Табиғи [[реакция|реакцияларда]]ларда түзілетін Минерал өзін қоршаған ортамен, ортаның фазалық қалпымен және физикалық - химиялық параметрлермен тығыз байланысты. Бұл жағдайлар Минералдардың құрамы мен түрлі қасиеттеріне әсер етіп, оған [[типоморфты|типоморфтық]]қ белгілер (Минералдардың [[кристаллография|кристаллографиялық]]лық ерекшеліктері, [[агрегат|агрегаттарының]]тарының сипаты, жеке сыңарларының өлшемі, кейбір физикалық - химиялық қасиеттер) береді. Минералдар [[экзоген|экзогендік]]дік, [[эндоген|эндогендік]]дік, [[метаморфоген|метаморфогендік]]дік [[процес|процестерде]]терде пайда болады. Минералдардың [[генезис|генезисін]]ін анықтау үшін олардың түзілу [[процес|процестерінің]]терінің [[химизм|химизмін]]ін, пайда болған ортаның [[фаза|фазалық]]лық қалпын, жүйенің физикалық - химиялық параметрлерін, түзілу, өсу, даму жолдарын, оны құраған заттардың түп негізін білу керек. Бұл аталғандарды анықтаудың басты жолдары: а) геологиялық жағдайларды зерттеу; ә) [[типоморфты|типоморфтық]]қ белгілерді анықтау; б) [[парагенетика|парагенетиканы]]ны талдау; в) [[онтогенды талдау]]; г) [[газ]] бен [[сұйық]] қосындысын зерттеу; ғ) [[табиғи реакция|табиғи реакциялардың]]лардың [[термодинамика|термодинамикалық]]лық шамаларын есептеу; д) әр түрлі [[геотермометр|геотермометрлер]]лер мен [[газобарометр|газобарометрлер]]лер арқылы [[термодинамика|термодинамикалық]]лық параметрлерді анықтау; е) теңдеулердің физикалық - химиялық жүйесін зерттеу; ж) табиғатта түзілу жолдарын тәжірибемен қайталау; з) [[изотоп|изотоптық]]тық құрамын анықтау. Минералдардың өндірісте қолданылуы олардың түрлі бағалы қасиеттеріне негізделген. Өте қатты Минералдар ([[алмас]], [[корунд]], [[гранат]], т.б.) [[абразивтер реті|абразивтер ретінде]]нде, [[пьезоэлементтік қасиет|пьезоэлементтік қасиеті]]і барлары [[радиоэлектроника|радиоэлектроникада]]да қолданылады; қатты әдемі түстілерінен зергерлік бұйымдар жасалады. Минералдардың физикалық қасиеттері олардың кендерін іздеуге, [[кентас|кентастарды]]тарды байытуға мүмкіншілік береді. [[Қазақстан|Қазақстанда]]да кездесетін Минералдардан [[Менделеев]] кестесіндегі элементтердің 60-тан астамы өндіріледі. [[Қазақстан|Қазақстанның]]ның әр жерінен жиналған Минералдардың таңдаулы коллекциялары [[Қазақстан|Қазақстанның]]ның геологиялық мұражайларына қойылған. [[Бандунгтег|Бандунгтегі]]і ([[Индонезия]]) геологиялық мекеменің мұражайында [[Семізбұғы кені|Семізбұғы кенінің]]нің [[корунд]] Минералы сақтаулы; <ref> Қазақ энциклопедиясы, 6 том </ref><ref>[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.</ref>