Сөйлем: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
1-жол:
{{Shortcut1|Грамматика}}
'''Сөйлем''' - біршама аяқталған ойды білдіретін сөздер, я сөздер тобы.<ref> Тіл білімі терминдерінін түсіндірме сөздігі — Алматы.
"Сөздік-Словарь", 2005. ISBN 9965-409-88-9</ref>
 
 
Тиянақталған ойды ауызша да, жазбаша да білдіруге болады. Ауызекі сөйлеуде сөйлем мен сөйлемнің арасында кідіріс (пауза) болады. Жазуда бір сөйлем екінші сөйлемнен [[нүкте (тыныс белгісі)|нүкте]], [[сұрау белгісі|сұрау]] және [[леп белгісі|леп белгілерінің]] бірімен айырылады.
 
Сөйлемдер айтылу мақсатына және дауыс ырғағына қарай '''хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты''' болып төртке бөлінеді.
 
 
== Хабарлы сөйлем ==
'''ХАБАРЛЫ СӨЙЛЕМ''' — сөйлемнің бір түрі. Хабарды, ақпаратты баяндау мақсатында айтылады.
 
'''''Хабарлы сөйлемнің''' негізгі [[грамматика|грамматикалық]]лық белгілері:''
# [[баяндауыш|БаяндауыштарыБаяндауыш]]тары негізінен ашық рай формалы етістіктен (немесе осы формаға сипаттас жұмсалатын есімдерден) жасалады;
# Өзіне тән [[интонация|интонациясы]]сы болады. Хабарлы сөйлемдер баяу әуенмен айтылады. Жалаң сөйлемдер бірте-бірте қайырылса, жайылма сөйлемдерде дауыс сөйлемнің соңында бәсеңдей түседі. Мысалы, ''Түн жым-жырт. Жел де жоқ. Бірақ сәл ғана білінген салқын бар.'' сөйлесінің мазмұны әр түрлі болғандықтан, олардың мазмұны сөйлемге қатысқан сөздердің, мүшелердің, әсіресе, баяндауыштардың мағыналық, тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. '''Хабарлы сөйлем''' баяндауыштарының тұлғалық ерекшеліктеріне қарай болымды (''Жаңбыр жауды''), болымсыз (''Жаңбыр жаумайды''), қалаулы (''Енді қырманға барайықшы''), болжамды (''Маржан ертең келетін шығар''), ал баяндауыштарының қай сөз табынан жасалуына қарай етістікті (Үйдің іші жылынды), есімді (Күн жылы. Аспан ашық) болып бөлінеді. '''Хабарлы сөйлем''' екі негізді және бір негізді құрамда болады. Құрамында екі негізгі мүше бастауыш пен баяндауыш болып, сөйлем оларды тірек етіп құрылған болса, екі негізді болып келеді. Мысалы, ''Енді, міне, үш бала қатар келе жатырмыз. (С.М.)'' Бір негізді сөйлемдер грамматикалық сипаты жағынан екі түрлі:
# Арнаулы құрылысы бар баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады. Мысалы, ''Оны бұзуға болмайды'';
# [[Бастауыш]], [[баяндауыш]] деп тануға келмейтін, тірек мүше деп аталатын [[компонент|компонентті]]ті [[негіз]] етіп құрылады. Мысалы,'' Мидай дала. Жарқыраған ай.''
 
Хабарлы сөйлем деп біреу я бірдеме туралы хабарлай айтылған сөйлемді дейміз.
 
Хабарлы сөйлемді айтқанда, оның аяғында дауыс бәсеңдейді. Жазуда хабарлы сөйлем соңына нүкте қойылады.
 
 
 
 
== Сұраулы сөйлем ==
Line 52 ⟶ 47:
*[[ҚазаҚ Энциклопедиясы|"ҚазаҚ Энциклопедиясы"]] 9 том
=Сөйлем=
'''Сөйлем''' – тілдің [[грамматика|грамматикалық]]лық заңдылығы негізінде қалыптасқан синтаксистік бірлік, адамдардың қарым-қатынас жасауы үшін жұмсалатын тілдік категория. Сөйлем сөзден, сөз тіркесінен өзіндік коммуникативтік қасиетімен ерекшеленеді. [[Сөз|Сөздер]]дер мен [[сөз тіркесі|сөз тіркестері]] сөйлем құраудың материалы, оның құрамдас бөлшегі болып табылады. Сөйлем предикаттық қатынасты, модальдылықты, біршама аяқталған ойды білдіреді және оның айтылу [[интонация|интонациясы]]сы болады. [[Предикативтілік]] сөйлемнің барлығына тән, ал модальдылық әр сөйлемде түрліше көрініс табады, айтушының қатынасын білдіреді. Модальдылық [[лексика|лексикалық]]лық және [[грамматика|грамматикалық]]лық тәсілдер арқылы жүзеге асады, объективті және субъективті болып бөлінеді. Ал интонация сөйлем мүшелеріне қатысты көрініс тауып, ішкі элементтерге сай құбылып отырады. Сөйлемнің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін білдіреді. Интонацияның құбылуына сөздердің орын тәртібі, демеуліктер, модаль сөздер, одағайлар, қыстырмалар, қаратпалар, т.б. себеп болады. Жақ категориясы да сөйллемнің негізгі арқауы саналады. Сөйлемнің құрамы, құрылысы, мағынасы әр түрлі келеді.
 
[[Синтаксис|Синтаксистің]]тің нысаны ретінде сөйлем мен сөз тіркесі өзіндік белгілерімен ерекшеленсе де, кей жағдайда бастауыш пен баяндауыштың сандық, жақтық жағынан қиыса байланысуы оларға тән ортақ белгілерді танытады.
 
* Сөйлемдер айтылу мақсатына қарай '''хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті'''; құрылысына қарай '''жай''' және '''құрмалас''';
* Баяндаудың шындыққа қатысы жағынан болымды және болымсыз;
* '''Тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелердің''' қатысына қарай '''жалаң''' және '''жайылма''';
* [[Баяндауыш|Баяндауыштарының]]тарының қай сөз табына қатысты келуіне орай [[есім|есімді]]ді және [[етістік|етістікті]]ті;
* [[Бастауыш|Бастауыштарының]]тарының қатысына қарай '''жақты''' және '''жақсыз''';
* Субъект мәнінің ерекшелігі жағынан белгісіз '''жақты''', '''жалпылама''' жақты;
* Сондай-ақ [[сөйлем мүшелері|сөйлем мүшелеріне]]не жіктелмейтіндігі тұрғысынан атаулы болып бөлінеді. Бұл сияқты сөйлемдердің түрлері көп тілге ортақ болғанымен, олардың өздеріне тән [[синтаксис|синтаксистік]]тік ерекшеліктері бар. <br />
 
==Тағы қараныз:==
* [[Сөз айшықтары]]
* [[Сөз варианттары ]]
* [[Сөзге морфемдік талдау]]
* [[Қаратпа сөз]]
Line 77 ⟶ 72:
* [[Сөздің лексикалық мағынасы]]
* [[Сөздің негізі]]
* [[Сөздің ішкі формасы ]]
* [[Сөзжасам]]
* [[Сөз қолданыс]]
* [[Сөз құрамы]]
* [[Сөз мәдениеті]]
* [[Сөз таптары ]]
* [[Сөзтұлға]]
* [[Сөз тіркесі]]
Line 122 ⟶ 117:
* [[Сөз енгізу құрылғысы]]
 
==Дереккөздер==
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
 
{{Stub}}
{{wikify}}
 
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат:Қазақ тілі]]
[[Санат:Грамматика]]
Line 134 ⟶ 130:
[[Санат:Орфография]]
[[Санат:Лексика]]
 
 
{{Stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Сөйлем» бетінен алынған