Мұхаммед Хайдар Дулати: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Дулати Хұсайынұлы Мұхаммед Хайдар''' (1499-1551) - әйгілі тарихшы, әдебиетші, [[Моғолстан]] мен оған іргелес елдердің тарихы жөнінде аса құнды деректер беретін «[[Тарихи Рашиди]]» кітабы мен «[[Жаханнама]]» дастанының авторы, [[Жетісу жері|Жетісу жеріндегі]]ндегі ежелгі [[Дулат тайпасы]] әмірлерінің ұрпағы. Оның толық аты-жөні – [[Дулат Мұхаммед Хұсайынұлы Мырза Мұхаммед Хайдар]]. Мұндағы «Мұхаммед Хайдар» - өз аты, «Мұхаммед Хұсайын» - әкесінің аты, «мырза» - текті әулеттің тұқымы екенін білдіретін атау (хан балаларының ханзада, сұлтан аталатыны секілді), «дулат» - шыққан тайпасының аты.

Мұхаммед Хайдардың ата – бабалары кезінде [[Моғолстан мемлекеті|Моғолстан мемлекетінің]]нің құрамына енген қазіргі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, [[Қырғызстан]] және [[Шығыс Түркстан]] жерлерінде [[ұлысбегі]], [[тархан]] қызметтерін атқарған, өздерінің мұрагерлік иеліктері – [[Маңлай-Сүбені]] дербес басқарған. Өз әкесі [[Мұхаммед Хұсайын]] Моғолстанның [[Жүніс хан|Жүніс ханының]]ының күйеу баласы, [[Ташкент|Ташкентті]]ті билеген. Оны кейін [[Әмір Темір|Әмір Темірдің]]дің немересі [[Мұхаммед Шайбани]] хан өлтірген. Анасы [[Хуб-Нигар ханым]] – Жүніс ханның қызы. Бұл ретте Мұхаммед Хайдар Моғолстанның Сұлтан Саид ханмен және Үндістандағы баласы Ұлы Моғолдар әулетінің негізін қалаушы Захираддин Мұхаммед Бабырмен бөле. Әкесі өлгеннен кейін Мұхаммед Хайдар біраз уақыт осы Бабырдың қолында тұрады. Содан кейін Бабырдың рұқсатымен Сұлтан Саид ханға келіп, оның Қашқардағы сарайында тұрып, сарай қызметін басқарады. Саид ханның Әбубәкірге қарсы соғыстарына қатысады. Жан-жақты білімді, сарай қызметін жетік білетін адам ретінде ханның мұрагер баласы Әбу ар-Рашид сұлтанның тәрбиешісі болады.

[[Сұлтан Саид]] өлгеннен кейін таққа отырған [[Рашид]] дулат тайпасының басшыларынан қауіптеніп, оларды қуғындай бастайды. Мұхаммед Хайдардың немере ағасы – [[Саид Мұхаммедті]] өлтіреді. Осыдан кейін өз басына қауіп бұлты үйіріліп келе жатқанын сезген Мұхаммед Хайдар [[Үндістан|Үндістанға]]ға қашады. Ол мұнда ұлы Моғолдар сарайында әскербасы болып, [[Кашмир|Кашмирді]]ді жаулап алу соғысына қатысады. Жаулап алғаннан кейін Ұлы Моғолдар атынан біраз уақыт Кашмирді билеп тұрады. Ол осында өзінің атақты еңбегі «Тарихи Рашидиді» жазуға кіріседі. <ref>[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.</ref>

"Тарихи Рашиди" атты еңбекте қазақ хандығының қалыптасуы туралы, мұнан кейінгі Жетісу мен Шығыс [[Дешті— Қыпшақ|Дешті— Қыпшақта]]та болған оқиғалар, Моғолстанның құлауы, [[феодал|феодалдық]]дық соғыстар, қазақтар, қырғыздар және өзбектердің сыртқы жауға қарсы күресте өзара одақтасуы туралы көптеген мәліметтер бар. Сонымен бірге бұл еңбекте ХV-ХVI ғасырлардағы Оңтүстік жөне Шығыс Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, орта ғасырлық [[Қазақстан|Қазақстандағы]]дағы Жетісудың тарихи жағрапиясы, қалалық және егіншілік мәдениеті туралы құнды мәліметтер бар. 1533 жылы хандық таққа қайта отырған [[Абу-ар-Рашид]], өз [[тайпа|тайпаларынан]]ларынан қауіп тоне ме деген оймен, оларды қуғындай бастады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің немере ағасы Сайд Мүхаммед мырза Дулатты өлтірді. Мүхаммед Хайдар Дулати [[Үндістан|Үндістанға]]ға

мемлекетінің, Қазақ хандығының өткен тарихын жақсы білген. Оның тікелей өзі куә болған жайлары да көп еді. Содан да болар ол орта ғасырдағы қазақтарға, әсіресе дулат тайпасының тарихына қатысты өте құнды материалдар береді. Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы, одан кейінгі кезеңдері, олардың қырғыздармен, өзбектермен қарым қатынасы жайында кеңінен сөз болады.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы.

«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref><ref> Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.

ISBN 9965-32-491-3 </ref>

Мұхаммед Хайдар Дулати құрметіне аты [[Тараз мемлекеттік университеті|Тараз мемлекеттік университетіне]]не берілген.