Уикипедия

Синтаксис: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
1-жол:
{{Shortcut1|Грамматика}}
'''Синтаксис''' ( {{lang-el|σύνταξις}} - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - [[сөз тіркесі]] туралы, [[сөйлем]] туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. '''Синтаксис''' сөйлеудің калыптасу ережелерін зерттейді. [[Қазақ тілі|Қазақ тілінің]]нің Синтаксисі [[грамматика|грамматикалық]]лық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сөз тіркесінің '''Синтаксисі''', сөйлемнің '''Синтаксисі'''. Соңгысы өз ішінен жай [[сөйлем]] '''Синтаксисі''', [[құрмалас сөйлем]] Синтаксисі болып жіктеледі.
 
* '''Синтаксистік байланыс''' {{lang-ru|синтаксическая связь}} — сөздерді түрліше [[грамматика|грамматикалық]]лық тәсілдер арқылы мағыналық, [[форма|формалық]]лық жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, [[сөз тіркесі|сөз тіркесін]]н, сөйлем жүйесін кұрастыратын [[форма|формалардың]]лардың көрінісі. [[Сөз|Сөздер]]дер негізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан: ▼
** '''Синтетикалық байланыс''' — [[сөз|сөздердің]]дердің [[қөсымша|қөсымшалар]]лар арқылы бір-біріне бағына байланысуы:'' жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу.'' '''Синтетикалық байланыс''' сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады. ▼
** '''Аналитикалық байланыс''' — [[сөз|сөздердің]]дердің [[қосымша|қосымшасыз]]сыз, орын тәртібі, [[интонация]] арқылы тен дәрежеде байланысуы:'' темір пеш, ағаш курек, осы ауыл.'' '''Аналитикалық байланыс''' салаласа байланысу арқылы жүзеге асады. ▼
 
* '''Синтаксистік емес категориялар''' {{lang-ru|несинтаксические категории}} — жасалу формасы жағынан сөйлемдегі басқа формаларға тәуелді емес, яғни [[сөйлем]]дегі бір сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтын [[лингвистикалық категория]]лар. Бұған, мысалы, [[сын есім]] шырайларын, [[етістік]]тің етіс түрлерін, [[зат есім]]дердің көпше түрін жаткызуға болады. '''Синтаксистік категорияларға''' қарама-қарсы құбылыс.
▲* '''Синтаксистік байланыс''' {{lang-ru|синтаксическая связь}} — сөздерді түрліше [[грамматика|грамматикалық]] тәсілдер арқылы мағыналық, [[форма|формалық]] жақтарынан өзара байланысқа түсіретін, [[сөз тіркесі|сөз тіркесін]], сөйлем жүйесін кұрастыратын [[форма|формалардың]] көрінісі. [[Сөз|Сөздер]] негізінен бір-біріне бағынынқылық және тен дәрежеде қатынас жасау арқылы Синтаксистік байланысқа түседі. Синтаксистік байланыстың екі түрі қалыптаскан:
▲** '''Синтетикалық байланыс''' — [[сөз|сөздердің]] [[қөсымша|қөсымшалар]] арқылы бір-біріне бағына байланысуы:'' жасымда ескермедім, өмірде кездесу, түсініп сөйлеу.'' '''Синтетикалық байланыс''' сабақтаса байланысу арқылы жүзеге асады.
▲** '''Аналитикалық байланыс''' — [[сөз|сөздердің]] [[қосымша|қосымшасыз]], орын тәртібі, [[интонация]] арқылы тен дәрежеде байланысуы:'' темір пеш, ағаш курек, осы ауыл.'' '''Аналитикалық байланыс''' салаласа байланысу арқылы жүзеге асады.
 
* '''Синтаксистік емес категориялар''' {{lang-ru|несинтаксическиесинтаксические категории}} — жасалу[[сөйлем]]дегі формасыбір жағынан[[сөз]]дің сөйлемдегіне басқа[[форма]]ның формаларғабаска тәуелдісөзге емес, яғнине [[сөйлем|сөйлемдегіформа]]ға бірбағыныштылығын сөздің басқа сөздерге бағыныштылығы байқалмайтынбілдіретін [[лингвистикалық категория|лингвистикалық категориялар]]лар. Бұған, мысалы,Мысалы: [[сынзат есім]] шырайларын,нің [[етістік|етістіктіңсептік жалғау]] етіс түрлерінлары, [[затсинтаксистік есім|затЖақ есімдердің]]категориясы, көпшебайланыс түрінтүрлері жаткызуға боладыт.б. '''Синтаксистік емес категорияларға''' қарама-қарсы құбылыс.
 
* '''Синтаксистік қатынастар''' {{lang-ru|синтаксические отношения}} — синтаксистік құрылымдардың ([[сөз тіркестері]], [[сөйлем|сөйлемдер]]дер) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-[[семантика|семантикалық]]лық, [[грамматика|грамматикалық]]лық қасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлері [[предикатив|предикативтік]]тік, [[атрибутив/атрибутивтік]], [[объект|объектілік]]ілік, [[пысықтауыш|пысықтауыштық]]тық т. б. қатынастарға байланысты.▼
* '''Синтаксистік категориялар''' {{lang-ru|синтаксические категории}} — [[сөйлем|сөйлемдегі]] бір [[сөз|сөздің]] не [[форма|форманың]] баска сөзге не [[форма|формаға]] бағыныштылығын білдіретін [[лингвистикалық категория|лингвистикалық категориялар]]. Мысалы: [[зат есім|зат есімнің]] [[септік жалғау|септік жалғаулары]], синтаксистік Жақ категориясы, байланыс түрлері т.б. '''Синтаксистік емес категорияларға''' қарама-қарсы құбылыс.
 
▲* '''Синтаксистік қатынастар''' {{lang-ru|синтаксические отношения}} — синтаксистік құрылымдардың ([[сөз тіркестері]], [[сөйлем|сөйлемдер]]) компоненттері арасындағы қатынастар. Синтаксистік қатынастар компоненттердің категориалды-[[семантика|семантикалық]], [[грамматика|грамматикалық]] қасиеттеріне негізделеді. Синтаксистік қатынастардың көп кездесетін түрлері [[предикатив|предикативтік]], [[атрибутив/атрибутивтік]], [[объект|объектілік]], [[пысықтауыш|пысықтауыштық]] т. б. қатынастарға байланысты.
 
* '''Синтаксистік құрылым''' {{lang-ru|синтаксическая структура}} — белгілі грамматикалық белгілердің негізінде бірлескен синтаксистік тілдік құралдардың тұтастығы. Синтаксистік құрылым атқаратын қызметінің сипатына қарай әртүрде кездеседі. Мысалы: сөзтіркесінің Синтаксистік құрылымы есімді немесе етістік тіркестерден әр түрлі жолдармен жасалса, жай сөйлемнің Синтаксистік құрылымы жеке сөздер мен синтагмалық топтардан жасалып, предикаттық, айқындауыштық немесе жақты, жақсыз, қыстырынды т. б. құрылымдарда көрінеді.
 
* '''Синтаксистік мағына''' {{lang-ru|синтаксическое значение}} — синтаксистік категориялар мен құралдардын ішкі мазмұны. [[Сөйлем|Сөйлемдегі]]дегі, сөз тіркестеріндегі [[тіл]] құралдарының өзара байланысынан, қарым-қатынасынан туады. Мысалы: [[предикат|предикаттық]]тық ([[баяндауыш|баяндауыштық]]тық) мағына, [[бастауыш|бастауыштық]]тық (тәуелсіз заттық) мағына, [[толықтауыш|толықтауыштық]]тық (тәуелді заттық) мағына, [[аныктауыш|аныктауыштық]]тық (заттың тәуелді белгісі) мағына, [[пысыктауыш|пысыктауыштық]]тық (белгінің белгісі) мағына т. б. түрде көрінеді.
 
* '''Синтаксистік талдау''' {{lang-ru|синтаксический разбор}} — [[сөйлем|сөйлемді]] түрлеріне, [[сөз]] тіркестеріне, [[сөйлем мүшелер|сөйлем мүшелеріне]] қарай талдау.▼
 
▲* '''Синтаксистік талдау''' {{lang-ru|синтаксический разбор}} — [[сөйлем|сөйлемді]]ді түрлеріне, [[сөз]] тіркестеріне, [[сөйлем мүшелер|сөйлем мүшелеріне]]іне қарай талдау.
 
==Тағы қараныз:==
Line 29 ⟶ 27:
* [[Орфография]]
 
==Дереккөздер==
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
 
{{Stub}}▼
{{wikify}}
 
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат:Лингвистика]]
[[Санат:Қазақ тілі]]
[[Санат:Грамматика]]
[[Санат:Синтаксис]]
 
 
▲{{Stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Синтаксис» бетінен алынған