Ақуыз: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ
1-жол:
'''Ақуыз''', ''[[нәруыз]]'' — молекулалары өте күрделі болатын [[аминқышқылдар]]ынан құралған [[органикалық зат]]; тірі ағзаларга тән азотты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан күралғанқұралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Ақуыз ағзалар тіршілігінде олардын құрылысы дамуы мен зат алмасуына қатысуы арқылы әр алуан өте маныздымаңызды қызмет атқарады. Ақуызды зат құрамында міндетті түрде [[азот]]ы бар күрделі органикалық қосылыс.
 
== Жалпы мәліметтер ==
 
Ақуыздар органикалық заттар дамуының ең жоғарғы сатысы және жер бетіндегі тіршіліктің негізі. Ағзаның[[Ағзамова, Римма|Ағза]]<nowiki/>ның тірек, [[бұлшық ет]], жамылғы тканьдері ақуыздардан құралған. Олар ағзада әр түрлі қызмет атқарады, химиялық реакцияларды жүргізеді, дене мүшелерінің қызметтерін өзара үйлестіреді, аурулармен күреседі, т.б.
 
Ақуыздардың құрамы мен құрылысы өте күрделі. Молекулалық массалары жүздеген мыңнан миллионға дейін жетеді. Төрт түрлі құрылымы болады. Олардың құрылымы бұзылса, денатурацияға[[денатурация]]<nowiki/>ға ұшырап, ағзадағы қызметін атқара алмайды.
 
Белоктар[[Белокаменное|Белок]]<nowiki/>тар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді және өздеріне тән түсті реакциялары бар.
 
Белоктар азықтың құрамына кіреді. Адам тәулігіне, шамамен, — 100 г ақуыз қабылдауы керек. Азықпен түскен ақуыз әуелі асқазанда[[асқазан]]<nowiki/>да, сосын ішектегі ферменттердің әсерінен гидролизденіп, аминқышқылдарына дейін ыдырайды.<ref name=him1>[[Химия]]: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – [[Алматы]]: «Мектеп» баспасы, [[2007]]. – 352 бет. ISBN 9965-36-092-8</ref>
 
Ақуыз тірі ағзаның негізін құрайды, онсыз өмір жоқ. [[Фридрих ЭнгельстіңЭнгельс]]<nowiki/>тің пікір бойынша: «Тіршілік — ақуыз заттарының өмір сүру формасы».
 
Ақуыз тек тірі азғалар құрамында ғана болады. Оның құрамында 50,6 – 54,5% [[көміртек]], 21,5 – 23,5% [[оттек]], 6,5 – 7,3% [[сутек]], 15 – 17,6% [[азот]], 0,3 – 2,5% [[күкірт]] бар, кейде [[фосфор]] кездеседі. Осы элементтерден түзілетін амин кышқылдарының бір-бірімен байланысып қосылуы нәтижесінде ақуыз молекуласы түзіледі. Белок молекуласының массасы өте үлкен, ол бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады.
 
Ақуыз туралы алғашқы мәліметтер XVIII ғасырдан белгілі. 1745 ж. италиялық ғалым [[Беккори]] бидай ұнынан [[лейковина]] деген ақуызды бөліп шығарған. 19 ғасырдың 30-жылдарында [[ет]], [[жұмыртқа]], [[сүт]], өсімдік тұқымдарында ақуыздық заттар бар екені анықталды. Ғалымдардың содан бергі зерттеулері нәтижесінде барлық тірі азғалар жасушасында болатын тірі материя – [[протоплазма]], негізінен, ақуыздан құралатыны анықталды.
 
Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді:
 
1) қарапайым ақуыздар – [[протеиндер]] ([[альбуминдер]], [[глобулиндер]], [[гистондар]], [[глутелиндер]], [[проламин]]дер, [[протаминдер]], [[протеноидтар]]);
 
Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді:
1) қарапайым ақуыздар – [[протеиндер]] ([[альбуминдер]], [[глобулиндер]], [[гистондар]], [[глутелиндер]], [[проламин]]дер, [[протаминдер]], [[протеноидтар]]);
2) күрделі ақуыздар – [[протеидтер]] ([[гликопротеидтер]], [[нуклеопротеидтер]], [[липопротеидтер]], [[фосфопротеидтер]]). Бұлардың құрамында амин қышқылдарынан басқа заттар да болады.
[[Сурет:Protein-structure ru.jpg|thumb|200px|Ақуыздың құрылымының деңгейлерi: 1 — біріншілік, 2 — екіншілік, 3 — үшіншілік, 4 — төртіншілік]]
Line 27 ⟶ 29:
Ақуыз жасуша құрамына кіретін тірі құрылымдар – [[ядро]], [[митохондрия]], [[рибосома]], [[цитоплазма]] негіздерін құрайды. Сондықтан ол ағза құрамында үлкен орын алады. Мысалы, адам мен жануарлар денесінің құрғақ заттарында 45%, жасыл өсімдіктерде 9 – 16%, дақыл тұқымында 10 – 20%, бұршақ тұқымдастар дәнінде 24 – 35%, бактерия жасушаларында 50 – 93% ақуыздық заттар бар. Белок барлық ағзаға ортақ зат болғанымен, әр түрлі ағза ақуыздарының құрылымы түрліше болады. Сондай-ақ, ағза түрлерінің бір-біріне ұқсамауы, олардың эволюция жолымен үздіксіз өзгеріп дамуы да ақуыз қасиеттерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты. Белок – бүкіл тірі ағзаның негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазмасын құрумен қатар, ағзадағы көптеген тіршілік кұбылыстарына – [[тамақтану]], [[өсу]], [[көбею]], [[тітіркену]], [[козғалу]], [[тыныс алу]] процестеріне тікелей қатысады.
 
Организмнің күнделікті тіршілігі оның жасушаларында жүріп жататын көптеген биохимиялық реакцияларға негізделген. Осы реакциялар нәтижесінде өсімдіктерде, бір жағынан, тіршілікке қажетті химиялық қосылыстар – ақуыздар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар, витаминдер синтезделетін болса, екінші жағынан, онда ферменттер арқылы күрделі заттар ыдырап, өсімдіктің қоректенуіне, тозған жасушаларын жаңартуына, ағзаға қуат беруге жұмсалады. Бұл құбылыстарды метаболизм деп атайды. Осы реакциялардың бәрінде де ақуыз катализаторлық қызмет атқарады. Қан құрамындағы ерекше ақуыз – [[гемоглобин]] бүкіл денеге оттек таратады. Клеткалардағы тотығу ферменттері – [[цитохром]]дар тыныс алу процесін реттеп отырады. Сондай-ақ ағза тіршілігіне аса кажетті заттар гормондар да ақуыздан құралған. Ерімтал ақуыздар – гидрофильді коллоидтар – суды бойына көп тартады. Олардың ерітінділері желім сияқты: осмостық қысымы төмен, қозғалу қабілеті нашар, өсімдік пен жануарлар мембранасынан өте алмайды. Белоктардың тағы бір қасиеті – олар амфотерлі [[электролиттер]]. Молекулаларында бос карбоксил және амин топтары болатындықтан, олар оң немесе теріс электр зарядты болады. Химиялық табиғаты жағынан ақуыз биополимерлер тобына жатады.
 
Белоктың құрамында жиырма түрлі аминқышқылдар болады. Әр түрлі ақуыздардың аминқышқылы құрамы жағынан да, олардың тізбектегі орналасу тәртібі жағынан да бір-бірінен айырмашылығы зор. Табиғатта ақуыз түрлерінің көп болуы да осыған байланысты. Мысалы, үш аминқышқылының қосылуынан алты түрлі, төрт қышқылдан жиырма төрт түрлі ақуыз [[изомер]]лері пайда болады. Ақуыз молекуласы амин қышқылдарының өзара моншақтай тізіле байланысқан полипептидтік тізбегінен құралады. Белок молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады. ''Біріншісі'' – шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады. ''Екіншісі'' фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық ет ақуызы – [[миозин]], [[актин]], сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады. Белок молекуласының өзіне тән ерекшеліктері мен құрылымдылық дәрежелері көптеген сутектік байланыстар, электрстатикалық қуаттар, күкірттен құралатын дисульфидтік байланыстар, т.б. жағдайлар арқылы қамтамасыз етіледі. Ақуыз ерітіндісін қыздырса немесе оған күшті кышқылмен әсер етсе, ол өзінің табиғи қасиеттерін (ферменттік, гормондық) жояды, кейде ұйып та қалады. Мұндай құбылысты денатурация деп атайды. Ақуыз– адам тағамы мен жануарлар қорегінің, сондай-ақ тері, жүн, жібек сияқты табиғи талшық заттардың негізгі құраушысы болғандықтан, 20 ғасырдың екінші жартысынан бастап оны қолдан өндірудің (микробиологиялық синтез) маңызы артып отыр.<ref>О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0</ref><ref>Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев</ref>
Line 57 ⟶ 59:
Табиғатта ақуыздардың кейбіреуі тек созылыңқы полипептидтік тізбекте болады. Мысалы, табиғи жібек талшығы — фибрионның құрылымы осындай.
 
Белоктардың көбінің кеңістікте спираль тәрізді оратылуы ''екінші реттік құрылым'' деп аталады. Бұл құрылым, негізінен, спираль оралымдарында орналасқан — CO...HN— арасындағы сутектік байланыстар арқылы іске асады. Шиыршықтың бір орамында 3 және 5 аминқышқылдарының қалдықтары болады. Оралымдардың арақашықтықтары 0,54 нм шамасында (51-сурет).
деп аталады. Бұл құрылым, негізінен, спираль оралымдарында орналасқан —
CO...HN— арасындағы сутектік байланыстар арқылы іске асады. Шиыршықтың
бір орамында 3 және 5 аминқышқылдарының қалдықтары болады. Оралымдардың
арақашықтықтары 0,54 нм шамасында (51-сурет).
 
Белоктық оралма тектес молекуласы биологиялық процестердің әсерінен, молекула арасындағы сутектік байланыс, —S—S— дисульфид көпіршесі, күрделі эфирлік көпірше және бүйір тізбектегі анион мен катиондар арасындағы иондық байланыстар арқылы өзара байланысады да, өте күрделі ''үшінші реттік құрылым'' түзіледі. Бұл кезде оралма құндақталып, шумаққа айналады (52-сурет). Үшінші реттік құрылым ақуыздың өзіне тән қасиеттері мен белсенділігіне жауап береді.
Line 74 ⟶ 72:
 
* күрделілік дәрежесіне (қарапайым және күрделі), қарапайым протеиндер тек қана аминқышқылдары қалдықтарынан тұрады, күрделі протеидтер құрамына ақуызды заттардан басқа қосылыстардың қалдықтары кіреді;
* молекула пішіиінепішініне (шар тәрізді және жіп тәрізді);
* кейбір еріткіштерде еру қабілетіне қарай (суда еритіндер, әлсіз түз ерітінділерінде еритіндер - альбуминдер, спиртте еритіндер — проламиндер, сұйытылған қышқыл және сілті ерітінділерінде еритіндер глутелиндер);
* атқаратын қызметтеріне қарай (мысалы, корға жиналатын ақуыздар, тірек қызметін атқаратын ақуыздар).<ref name=him1/>
Line 81 ⟶ 79:
== Ақуыздардың денатурациясы ==
Белоктардың екінші және үшінші реттік құрылымдарына жауапты байланыстар (сутектік, дисульфид көпіршесі, т.б.) әлсіз болғандықтан, оңай үзіліп, ақуыздардың кеңістік құрылымдарының қайтымсыз бұзылуы ақуыздың денатурациясы деп аталады. Денатурацияға ұшыраған ақуыз өзінің биологиялық функциясын атқара алмайды (denatuze — табиғи қасиетінен
айырылуы). Қыздыру, радиация, ортаның өзгеруі, кейбір химиялық әсерлерден, шайқап сілкуден ақуыз денатурацияланады. Жұмыртқаны пісіргенде [[Альбуминдер|альбумин]] ақуызының, сүт ашығанда казеиннің[[казеин]]<nowiki/>нің үюынанұюынан, олардың кеңістік құрылымдары бұзылады. Шашты химиялық бұйралаудың, теріні илеудің негізінде де ақуыздардың денатурадиялануы жатады.
 
Қыздырғанда денатурацияланатын немесе айырылып кететін болғандықтан, ақуыздардың нақты балқу температуралары болмайды. Кейбір ақуыздар, мысалы, тауық жұмыртқасының ақуызы суда ериді, кейбіреулері суда ерімейді. Белоктар ерігенде, басқа да ЖМҚ сияқты коллоидты ерітінділер түзеді. Белоктарға спиртті немесе формалинді қосқанда, ақуыздар қайтымсыз үйиды, сондықтан бұл заттарды биологиялық препараттарды сақтауға қолданады.<ref name=him1/>
Line 91 ⟶ 89:
# ''Белоктардың гидролизі.'' Сілті немесе қышқыл ерітінділерін қосып қыздырғанда, ақуыздар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді:[[Сурет:Poli23.png|500px]]
# ''Белоктардыц түсті реакциялары.'' Белоктарды сапалық анықтау үшін түсті реакциялар қолданылады.
::* а) ''Ксантопротеинреакциясымен'' (грек. ксанты — сары) құрамында бензол ядросы бар ақуыздар концентрлі азот қышқылымен сары түс береді.
::* ә) ''Биурет реакциясы.'' Мыс (II) гидроксидінің сілтідегі ерітіндісімен ақуыздарға әсер еткенде, ашық күлгін түс пайда болады. Бұл реакция ақуызтардың құрамындағы пептидтік байланыстарды анықтайды.
::* б) Құрамында күкірті бар ақуыздарға қорғасын ацетатын және сілті қосып қыздырғанда, қорғасын сульфидінің қара түнбасытұнбасы түзіледі.<ref name=him1/>
 
== Ақуыздардың ағзадағы өзгерісі ==
 
Белоктар аса маңызды тағамдық, заттар (ет, жұмыртқа, сүт, нан, т.б.) құрамында болғандықтан, ас қорыту жолдарында ферменттер әсерінен аминқышқылдарына дейін ыдырап гидролизденеді. Аминқынщылдары ішек қабырғалары арқылы қанға өтеді. Көмірсулар мен майлардан айырмашылығы — аминқышқылдары ағзада қор болып жиналмайды. Олардың біразы адам немесе жануар ағзасының өзіне тән ақуызын түзеді. Ал аминқышқылдарының бір бөлігі ақуыз емес азотты қосылыстардың, нуклеин қышқылдарының синтезіне жұмсалады.<ref name=him1/> Кейбіреулері тотығып, ең ақырғы өнімдерге (С0<sub>2</sub>, Н<sub>2</sub>0, т.б.) дейін ыдырап, энергия бөледі.
Кейбіреулері тотығып, ең ақырғы өнімдерге (С0<sub>2</sub>, Н<sub>2</sub>0, т.б.) дейін ыдырап, энергия бөледі.
 
== Ақуыз синтезінің проблемасы ==
Line 104 ⟶ 101:
Белокты синтездеу проблемасының теориялық және практикалық маңызы бар. Белок молекуласының күрделі болуына байланысты қазіргі уақытқа дейін ақуыз синтезі толық іске аспай отыр. Белок молекулалары үздіксіз қозғалыста болады. Белок молекулаларын синтездеуге әрекет жасаған ғалымдардың сәтсіздіктерінің себебі де осында болуы мүмкін. Белок молекулаларының үздіксіз өзгеруін анықтайтын заңдылықтарды түсіну — қазіргі ғылымның ең басты міндеттерінің бірі.
 
Жоғары деңгейлі ағзаларда ақуыз биосинтезі таңғаларлықтай тез жүреді: 350 аминқышқылынан тұратын полипептид бар болғаны 10 секундта түзіледі! Белок синтезінің құпия сырын ашу көптегек вирус ауруларын жеңуге мүмкіндік береді, жаңа химиялық талшықтар мен пластмассалар жасауға, тамақ және химия өнеркәсібінде жаңа өндіріс процестерін ойлап табуға көмектеседі.
Белок синтезінің құпия сырын ашу көптегек вирус ауруларын жеңуге мүмкіндік береді, жаңа химиялық талшықтар мен пластмассалар жасауға, тамақ және химия өнеркәсібінде жаңа өндіріс процестерін ойлап табуға көмектеседі.
 
Алғаш рет қарапайым ақуызды заттар, гипофиздің гормондары вазопрессин мен окситоцин алынды. Одан басқа ақуыз синтездеудегі зор табыстарға инсулин мен интерферон алу жатады. Полипептидтік теория ашылғаннан бері ақуыздық қасиеттері бар полипептидтер синтезделіп, жемдік қоспа, дәрі-дәрмек ретінде қолданылып жүр.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Ақуыз» бетінен алынған