Әлеуметтану: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
1-жол:
'''Әлеуметтану''' — [[қоғам]]ның қалыптасуы, [[жұмыс]] істеуі және [[даму]] заңдылықтары туралы [[ғылым]]. [[Әлеуметтану]] фактілерді, үдерістерді, қатынастарды, жеке тұлғалардың, әлеуметтану топтардың қызметін, олардың рөлін, мәртебесі мен әлеуметтану мінез-құлқын, олардың ұйымдарының институты.
 
== Тарихы ==
Әлеуметтік фактыларды ғылыми [[бақылау]] мен топтастырып жіктеудің алғашқы әрекеттері біз үшін [[Платон]]ның "[[Республика]]сы" мен "Заңдарында" және [[Аристотель]]дің "[[Саясатында]]" сақталып қалды, бірақ олардың бәрі тек алғашқы талпыныстар болған еді.Алайда, осынау шығармаларда тұтас алғанда коғам азаматтық қауымға немесе мемлекетке ұйымдасу ретінде қарастырылады, ал [[Рим]] империясы заманында, [[Орта Ғасырлар|орта ғасырларда]] және [[Ағартушылық]] ғасырларында әлеуметтік құбылыстарды барлық ғылыми зерттеулер тым үзік-үзік болды. Бұл зерттеулердің кейбіреулері экономикалық, енді біреулері - заңгерлік, үшіншілері - шіркеулік, төртіншілері - [[саяси]] сипатта болды. Ешкім де ассоциация мен [[әлеуметік]] ұйымды толық күйінде сипаттауға талпынған жоқ; ешкім де нақты өмір тұтастығын түсінуге бас қатырған жоқ. Тек ағымдағы ғасырда ғана ғылыми әдістер бұл ауқымды міндетті шешуге жүйелі қолданыла бастады, және де ол қолданылғанан кейін зерттеуде басқа салаларындағы секілді, қоғамды зерттеуде, ол әдістер өзін білімнің [[ортақ]] жиынтығына елеулі үлесімен молынан марапаттады.Қазіргі кезде біздің қолымызда [[әлеуметтік]] қатынастар жөнінде сыннан өткен және ой елегінен өткен, тез ұлғайып келе жатқан білім қоры бар. Енді біздің қолымызда тұтас күйінде қарастырылған қоғамды суреттеу және түсіндіру деп [[анықтама]] беруге болатын әлеуметтану бар деп кесіп айту тым қауіпті емес. Ол [[әлеуметтік]] құбылыстар туралы ортақ [[ғылым]].
 
"[[Әлеуметтану]]" сөзін тұнғыш рет [[Огюст Конт]] озінің "[[По­зитивтік философия курсында]]" позитивті философияның бір бөлігін құрайтын ауқымды әлеуметтік ғылымның атауы ре­тінде пайдаланды. Конт бірінші болып осы ғылым элементтерін көлденең материалдар, идеялар мен әдістер атаулыдан тазарту қажеттігін айқын көре біліп, бірінші болып барлық шынында да қажетті элементтерді бір ұғымға біріктірді. [[Пла­тон]] мен [[Аристотель]] саясатты этикадан немесе [[саясат]] ғылымын [[саясат]] өнерінен ешқашан ажыратқан емес. [[XVIII ға­сырда]] саясат ғылымы революциялық рухпен біржола біріктіріліп жіберілді. [[Гоббс та, Монтескье де]], экономистер де қоғамды оның барлық түрлерінде зерттеген жоқ, және, [[Конт]]: барышна қарыздар Юмның ықпалына қарамастан, оның себептілік ұғымындағы ақиқат атаулы әлеуметтік түсіндірмелері әлі едәуір дәрежеде теологиялық және метафизикалық болып қала берді.
<br />
 
Сонымен, [[Конт]] бірінші болып осынау кемшіліктерге ұтымдылық сәулесін септі, қоғам тұтас организм ретінде қарастырылуға тиіс деп кесіп айтып, және барлық байланыстарындағы әлеуметтікк құбылыстар туралы ғылымның фактыларды кеңінен байқап-бақылауға негізделген және саяси өнер мен революциялық мақсаттардан біржола арылған позитивтік ғы­лымның негізін қалауға тырысты. Әлеуметтану, Конт түсінігінде, [[әлеуметтік]] физикаға әбден сәйкес болуға тиіс, өйткені, әлеуметтанудың міндеті коғамның жаратылыстық себептері мен жаратылыстық заңдарын ашу және тарихтан, [[саясат]] пен экономикадан метафизикалық және жаратылыстан тыс іздерді олар [[астрономия]] мен химиядан қалай қуылса, солай қуып тастау болуға тиіс. Конт, позитивтік әдіске сүйене отырып, әлеуметтану жеткілікті дәрежеде болашақты болжап, прогресс барысын көрсете алатын [[ғылым]] бола алады деп білді.<ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref><br />
 
[[Сурет:Auguste Comte.jpg|thumb|right|150px|[[Огюст Конт]]]]
Конттан кейін әлеуметтану негізінен ғылыми ой барысын күрт өзгерткен ілімнің бүкіл қуатын әбден сезіне білген кісілер еңбегінің арқасында дамыды. Жаратылыстық дүниені [[эволюция]]лық түсіндіру білімінің барлық салаларына бойлады. Жаратылыстық [[сұрыптау]] заңы және өмірді организмнің қоршаған ортаға бейімделу процесі ретінде түсіну осы заманғы [[биология]] мен психологияның өзегіне айналды. [[Эволюция]]лық [[философия]] сөзсіз кеңейіп, адам өмірінің [[әлеуметтік]] құбылыстарын да қамтуға тиіс болатын. Тіршілікті протоплазмадан адамға дейін зерттеп шыққан [[ғылым]] оның ішкі құрылысын түсіндірумен шектеле алмайтын еді. Ол оның толып жатқан сыртқы қатынастарымен, [[Этнос|этностықэтнос]]тық топтармен, адамдардың жаратылыстық қоғамдарымен және оларда байқалатын барлық құбылыстармен танысып, сондай-ақ соның бәрі бүкіләлемдік эволюцияның нәтижесі емес не деген мәселелерін зерттеуге тиіс болатын. Сондықтан әлеуметтік қатынастарды эволюция ықпалымен түсіндіруге ишараны біз тек [[Герберт Спенсер]]дің алғашқы шығармаларынан ғана емес, [[Дарвин Чарлз Роберт|Дарвин]] мен [[Геккель]] туындыларынан да табамыз. Бұл ишаралардың өздері әлі әлеуметтануды құрамайтын, өйткені ол үшін тікелей [[әлеуметтік]] құбылыстардан индукциялық жолмен алынған өзге [[фактор]]лар кажет еді. Бірақ мұндай ишаралар жаңа ғылымның тұғырлары қайда жатқанын жеткілікті көрсететін; сонымен бірге олар әлеуметтанудың негізгі ұғымдарының кейбіреулерін жеткілікті айқындап, әлеуметтанушы тек тарихшы, экономист, статист қана емес, биолог және [[психолог ]] болуға тиіс екендігін дәлелдеп берді. Осылайша, эволюциялық негізде және эволюцияшыл ойшылдар еңбектерінің арқасында осы заманғы әлеуметтану қалыптасты. Ол [[адам]]дар қоғамын жаратылыстық себептілік арқылы тәпсірлеу болып табылады. Ол адамзатты ғарыштық процестерден тыс тұрған және өзі үшін өзінің ерекше заңына ие тіршілік иесі деп қараудан бас тартады. Әлеуметтану коғамның пайда болуын, өсуін, құрылысы мен кызметін [[эволюция]] процесінде қосыла қарекет жасайтын тәндік, өмірлік және психикалық себептердің қарекеті деп түсіндіру болып табылады.
<br />
 
Осының бәрі тек әлеуметтік пошымдар мен метамарфозалардың физикалық түсіндірмелері екендігі айдан анық. Спенсердің өзі немесе оның ықпалымен басқа жазушылар тұжырымдаса да бәрібір,тұтас күйінде алғанда спенсерлік әлеуметтану,[[биология]]лық және психологиялық деректер кеңінен пайдаланылғанына қарамастан, белгілі бір дәрежеге дейін қоғамның физикалық [[философия]]сы болып табылады.
<br />
 
Дегенмен, мұндай [[Физика|физикалықфизика]]лық тәпсір әлі бүкіл эволюциялық әлеуметтануды құрамайды. Шынында да, әлеуметтану арнайы әлеуметтану ғылымдары зерттейтін әрқилы қоғамдардың негізінде жатқан бірлікті мойындауды талап етіп қана қоймайды, сондай-ақ ол әлеуметтік құбылыстарды түсіндірудің объективті немесе физикалық, субъективті немесе ырықтық негіздерінде бір негізгі қисын жатуға тиіс дегенді кесіп айтады. Осынау екі түсіндірме де бірнеше ғасырлар бойы экономикалық және саяси [[философия]] саласында бір бірімен күресіп келді. [[Аристотель]]дің "[[Саясатынан]]" бастап [[Боден]], Монтескье және физиократтар нәсілдің, топырақтың, климаттың, тұқым қуалаудың және тарихи жағдайлардың объективті тәпсірленуін дамытты. [[Гроций]], [[Гоббс]], [[Локк]], [[Юм]], [[Бентам]], [[Беркли, Кант]] және [[Гегель]] адам табиғатының, пайдалылықтың, этикалық императивтер мен мұраттардың субъективті тәпсірлерін жасады. Бірақ, осы екі тәпсір әлі ешқашан бетпе-бет қақтығысқан емес. Ой шектері ешқашан қоғамның өзінің бірлігін зерттеу әрекеттерімен де, тәпсір бірлігіне жету жөніндегі шын ғылыми әрекетпен де ой көкжиегін бұзған емес. Борк өзінің саяси шығармаларында, арнайы болмаса да, шынында да осы бірлікке бәрінен көбірек жақындады.
 
== Әлеуметтанушылар туралы қысқаша мәліметтер ==
Line 25 ⟶ 22:
<br /> '''[[Герберт Спенсер]]''' ([[1820]]-[[1903]]) англиялық [[философ]] және [[әлеуметтанушы]]. Әлеуметтік қатынастарды [[эволюция]] ықпалымен түсіндіруге ишараны біз тек Герберт Спенсердің алғашқы шығармаларынан ғана емес,[[Дарвин]] мен [[Геккель]] туындыларынан да табамыз. Бұл ишаралардың өздері әлі әлеуметтануды құрамайтын, өйткені ол үшін тікелей әлеуметтік құбылыстардан индукциялық жолмен алынған өзге [[факторлар]] қажет еді. Бірақ мұндай ишаралар жаңа ғылымның тұғырлары қайда жатқанын жеткілікті көрсететін; сонымен бірге олар әлеуметтанудың негізгі ұғымдарының кейбіреулерін жеткілікті айқындап, әлеуметтанушы тек тарихшы, [[экономист]], [[статист]] қана емес, [[биолог]] жене [[психолог]] болуға тиіс екендігін дәлелдеп берді Осылайша, [эволюция|[[эволюциялық]] негізде және эволюцияшыл ойшылдар еңбегінің арқасында осы заманғы әлеуметтану қалыптасты. Ол адамдар коғамын жаратылыстык себептілік арқылы тәпсірлеу болып табылады. Ол адамзатты ғарыштык процестерден тыс тұрған және өзі үшін өзінің ерекше заңына ие тіршілік иесі деп қараудан бас тартады. Әлеуметтану қоғамның пайда болуын, өсуін, құрылысы мен кызметін эволюция процесіне қосыла әрекет жасайтын тәндік, өмірлік және психикалық себептердің әрекеті деп түсіндіруге бағытталғын ғылым болып табылады.
 
<br />
<br />
'''[[Франклин Гиддингс]]''' ([[1855]]- [[1931]]) [америка|[[американ]] әлеуметтанушысы. Герберт Спенсердің эволюциялық идеяларын салыстырмалы және тарихи талдау саласында колданған алғашқы американ әлеуметтанушыларының бірі. Оның бастапқы еңбектері психологиялық [[эволюционизм]] мәселелеріне арналған болатын. Он тоғызыншы ғасырдың соңы мен жиырмасыншы ғасырдың алғашқы ширегінде жазылған оның еңбектері американ әлеуметтануының дамуындағы бірнеше сипатты бағытты, соның ішінде [[психология]] саласындағы теорияларға ынта қойғанын көрсетеді.
Кейінгі еңбектерінде [[бихевиоризм]] мәселелерін құлшына зерттеп, бұл жұмыс американ неопозитивизмін дамыту үшін елеулі түрткі болды.
 
<br />
 
== Сілтемелер ==
 
<ref> [[Қазақ энциклопедиясы|«Қазақ энциклопедиясы»]] , 7 том </ref>
 
== Дереккөздер ==
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>
{{wikify}}