Британ империясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Британ империясы''' (Brіtіch Empіre) — [[Ұлыбритания]] мен оның отар иеліктерінің жалпы атауы. Термин ретінде 19 ғ-дың 70-жылдарынан бастап қолданыла бастады. [[Англия]] ең алдымен [[Ирландия|Ирландияны]]ны басып алды. 16 — 17 ғасырларда теңізде үстемдік жүргізу үшін алдымен [[Испания|Испанияның]]ның, кейіннен [[Голландия|Голландияның]]ның соғыс флотын талқандап, [[Португалия]] мен оның отарларын өзіне тәуелді етті. 1607 жылы [[Солтүстік Америка|Солтүстік Америкада]]да тұңғыш ағылшын иелігі пайда болды. Жетіжылдық соғыста (1756 — 63) ол Францияға күйрете соққы беріп, Испанияның отарлық қуатын жойды. Көп ұзамай француздар билеген Канаданы басып алып, Солтүстік Америкада өз үстемдіктерін орнатты. 1757 жылы Үндістан түбегіндегі [[Бенгалия|Бенгалияны]]ны басып алды.

Отар елдерді тонау есебінен Англияда үлкен ақша қоры пайда болып, өнеркәсіп төңкерісі жасалынды. Бірақ 18 ғасырдың аяғында Британ империясы дағдарысқа ұшырап, Солтүстік Америкада 13 отарынан айрылды. Соған қарамастан 19 ғасырдың 1-жартысында Үндістанды толығымен, [[Австралия|Австралияны]]ны, [[Жаңа Зеландия|Жаңа Зеландияны]]ны, [[Оңтүстік Африка|Оңтүстік Африканы]]ны жаулап алды, апиын соғыстарынан кейін [[Қытай|Қытайды]]ды [[Сянган]] ([[Гонконг]]) аралын жалға беруге көндірді. Ал 19 ғасырдың 80 — 90-жылдары Африканың батыс және шығыс жағалауларын басып алып, [[Кипр]] аралына, [[Египет|Египетке]]ке, [[Бирма]] мен [[Ауғанстан|Ауғанстанға]]ға бақылау орнатты. 20 ғасырдың бас кезінде [[Иран|Иранға]]ға, [[Ирак|Иракқа]]қа, [[Осман сұлтандығы|Осман сұлтандығынан]]нан бөлініп шыққан [[араб]] мемлекеттеріне үстемдік етті. 19 ғасырдың аяқ кезінен бастап Ұлыбритания дүние жүзінде өз позициясын жоғалта бастады да кейбір отарларына (Канада, Австралия, Жаңа Зеландия) өзін-өзі басқару құқығын беріп, Британия доминионына айналдырды. 1-дүниежүзілік соғыстан кейінгі Британ империясының экономикалық дағдарысқа ұшырауын пайдаланып, доминиондар сыртқы саясатта да тәуелсіздікке қол жеткізді. Отарларда ұлт-азаттық қозғалыс күшейіп, Ауғанстан, кейіннен Ирак пен Египет тәуелсіздік алды.

2-дүниежүзілік соғыс Британ империясына күйрете соққы берді. [[Жапония|Жапониямен]]мен соғыс нәтижесінде Англияның Оңтүстік-Шығыс [[Азия|Азиядағы]]дағы отарларында ұлт-азаттық соғыс қатты күшейіп, соғыстан кейін іле-шала Үндістан мен Пәкстан, Бирма мен [[Цейлон]] тәуелсіздікке қол жеткізді. 50 — 60-жылдары күрт күшейген ұлт-азаттық қозғалыстар нәтижесінде Британ империясына кіретін [[Азия]] мен [[Африка]] елдері түгелге жуық тәуелсіздік алды. Бірақ, бұрыннан қалыптасқан саяси-экономикалық байланыстардың үзілуі, жаңадан тәуелсіздік алған елдерді өз ішінде дағдарысқа ұшыратты. Діни қақтығыстар, тайпалар арасында қақтығыстар күшейді. Бөлініп шыққан елдермен өзара байланысты үзіп алмас үшін әрі саяси-экономикалық үстемдікті сақтау мақсатында Британ Достастығы құрылды. Өз ішіндегі қақтығыстарды өршітпеу үшін және экономикалық байланыстарды үзіп алып, елді дағдарысқа ұшыратпас үшін бұрынғы отарлардың көпшілігі өз еріктерімен досдастыққа мүше болды. Бұл достастыққа кіретін елдер сөз жүзінде болса да Ұлыбритания королевасын ел басшысы ретінде мойындайды және өзара тығыз экономикалық байланыстар орнатқан.

[[Санат:тарихТарих]]