Ассимиляция (тілтану): Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Ассимиляция''' ([[Ықпал]]) ({{lang-la|assimilatio}} - ықпал) - екі [[дыбыс|дыбыстың]]тың айтылуы мен [[акустика|акустикасына]]сына қарай бір біріне [[ықпал]] ете үндесуі. [[Дауысты дыбыстар|Дауыстылармен]] [[Дауысты дыбыстар|дауыстылар]], [[дауыссыз дыбыстар|дауыссыздармен]] [[дауыссыз дыбыстар|дауыссыздар]] үндеседі.<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007.

[[Сөйлеу]] процесінде бір [[сөз]] екінші сөзбен, бір [[буын]] екінші буынмен өзінің [[екпін|екпіні]]і, буыны, т. б. жақтарынан жиі қиюласатыны сияқты, бір [[дыбыс]] екінші [[дыбыс|дыбыспен]]пен де үйлесіп, үндесіп тұрады.

*'''Ассимиляция толық түрде ұшырайды;''' басқаша айтқанда, бір [[дыбыс]] екінші дыбысты дәл өзіндей етіп, толық еліктіреді; мысалы: ''жаз / са, сүз / се'' (айтылуда: ''жасса, сүссе''); [[қосымша|қосымшаның]]ның '''с''' дыбысы [[түбір]] [[сөз|сөздің]]дің соңғы '''з''' дыбысын дәл өзіндей етіп толық еліктіріп отыр: жасалу орны жағынан да, жасалу жолы жағынан да, дауыс қатысы жағынан да — бұл екеуі бірдей. Сол сияқты, '''з + ш''' немесе '''с + ш''' түрінде екі дауыссыз қатар түрса '''ш + ш''' түріне айналады; мысалы: ''сөз + шең,'' ''жұмыс + шы'' (айтылуы: ''сөшшец, жұмышшы);'' '''ш + с''' болса да '''ш + ш''' түріне айналады: ''қаш + са, шаш + са'' (айтылуы: ''қашша, шашша);'' '''з + ж''' түрі '''ж + ж-ға''' айналады: ''боз жігіт'' (айтылуы: ''божжігіт);''

*'''Ассимиляция жарым-жартылай түрде ұшырайды;''' басқаша айтқанда, бір [[дыбыс]] екінші [[дыбыс|дыбысты]]ты дәл өзіндей етіп еліктірмей, бір жақты еліктіреді, мысалы: ''қаз + ға, тас + қа;'' осындағы түбірдің соңғы ұяң '''з''' дыбысының ауанымен [[қосымша|қосымшаның]]ның басқы дыбысы да ұяңдап түр; түбірдің соңғы қатаң ''с'' дыбысының ауанымен қосымшаның басқы дыбысы да қатаң айтылып тұр. Сол сияқты, ''ақ ешкі'' дегеннің айтылуы ''ағешкі'' болып, өзінен кейінгі дауыстының ықпалымен '''қ''' дыбысы '''ғ''' дыбысына айналып түр; ал ''ақ бала'' дегеннің айтылуы ''ақпала'' болып, өзінен бұрынғы қатаң дыбыстың ықпалымен '''б''' дыбысы '''п''' дыбысына айналып түр; ''бала + лар (ұй\лер), қыз + дар (кәз + дер), ат + тар (шәп + тер)'' жоғарыдағы ізбен үндесіп түр. Осы келтірілген мысалдардан мынаны көруге болады: бір дыбыс екінші дыбысты толық, дәл өзіндей етіп өзгертпей, бір ғана [[артикуляция|артикуляциялық]]лық белгі жағынан өзгертіп тұр; екінші сөзбен айтқанда, көршілес дыбыстар дауыс қатысы жағынан үндесіп түр: дыбыстар тіркесі үяң + қатаң (қатаң + үяң), үнді + қатаң (қатаң + үнді) немесе дауысты + қатаң, (қатаң + дауысты) түрде келмей, қатаң қатаңды тілеп, дауысты және үнді мен ұяң үяңды (немесе үндіні) тілеп тұр.<ref> Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3 </ref>

Жартылай түрдегі ''ассимиляция'' тілімізде өте жиі қолданылады. Ал, толық түрдегі ''ассимиляция'' [[қазақ тілі|қазақ тілінде]]нде де, өзге тілдерде де тым сирек кездеседі.

* '''Толымсыз ассимиляция''' - екі [[дыбыс|дыбыстың]]тың жартылай [[ықпал]] етуі ({{lang-kk|Агіт + бай - Айт + пай ұяң дыбыстың қатаңға айналуы}}).

* '''Толымды ассимиляция''' - екі [[дыбыс|дыбыстың]]тың қосылып, бірдей айтылуы нэтижесінде пайда болатын ''ассимиляция'' ({{lang-kk|Дос + жан - Дошшан}}).