Жанартау: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш Bot: Migrating 132 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q8072 (translate me)
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
1-жол:
[[Сурет:Destructive plate margin.png|thumb|right|200px|Страто-жанартаудың пайда болу механизмі]]
[[Сурет:Aa_largeAa large.jpg|thumb|right|200px|Лава]]
[[Сурет:Submarine Eruption-numbers.svg|thumb|right|200px|Су асты жанартау]]
 
7-жол:
== Жалпы мәліметтер ==
 
Жанартау — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе [[конус]] немесе [[күмбез]] тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне [[лава]]лар, [[ыстық газдар]] мен [[бу]]лар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады. Атқылау каналдарының пішініне сәйкес жанартауларды ''орталық'' және ''жарықтық'' деп бөледі. Мұның екеуі де әрекетті, тыныштанған және сөнген болуы мүмкін. Жанартаулық атқылаудың типі, магманың мөлшері мен құрамы жанартаудың пішіні мен биіктігін анықтайды. Оның ең көп тараған типтері: [[конус тәріздес жанартау]] (атқыламасында сынық материалдар басым кезінде), күмбез тәріздес жанартау (тұтқыр лаваның сығымдалуы кезінде) және көлбеу қалқан тәріздес жанартау (сұйық лава аққан кезде). Жанартаудың бір рет қана атқылауы кезінде пайда болған түзілімді [[моногендік жанартау]], бірнеше рет атқылаудан пайда болған түзілімді [[полигендік жанартау]] деп атайды. Жанартау жылына жер бетіне 5 – 6 км3 жанартаулық материалдар шығарады, оның 80%-ы су асты жанартауларына, 20%-ы құрлықтағы жанартауларға тиесілі. <ref name="ReferenceA"> Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: [[География]] және [[геодезия]]. — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
 
== Жанартау түрлері ==
14-жол:
Су асты жанартауы 3 – 4 км тереңдіктегі [[лава]]лық жарықтардан тыныш күйде шығып жатады, бірақ оларды тікелей бақылау мүмкін емес.
Жер үсті жанартаулары атпа өнімдерінен құралады, ол орталық кратері бар конус пішінді тау түрінде болады.
Сөнбеген жанартаулардың ең жоғары салыстырмалы биіктігі – мұхиттарда 9 км, аралдарда 6 км, таулы өңірлерде 3 км-ге жетеді. Жердегі сөнбеген жанартаулардың орташа биіктігі 1750 м, көлемі 85 км3.
 
Жанартаулар сөнбеген, потенциалды сөнбеген, шартты түрде сөнген және сөнген болып жіктеледі. Сөнбеген жанартауға соңғы 3500 жылғы тарихи кезеңде атқылаған не ыстық газдар мен су шығарған жанартаулар жатады, олардың жалпы саны 947 (2008). Потенциалды сөнбеген жанартауға 3500 – 13500 ж. ішінде байқалған голоцен дәуірінің жанартаулары жатады, олардың саны 1343. Голоцен дәуірінде ешқандай әрекет көрсетпеген, бірақ өзінің сыртқы пішінін сақтап қалған жанартаулар шартты сөнген жанартауларға жатады. [[Эрозия]]ға шалынған, жартылай үгіліп, бүлінген және кейінгі 100 мың жылдан астам уақытта ешқандай әрекет жасамаған жанартаулар сөнген жанартау деп аталады.
 
Жанартау шығу жолдарына байланысты орталық және жарықшақты болып бөлінеді.
 
[[Магма]]ның шығу тереңдігіне қарай жанартау мантиялық (30 – 70 км және одан да терең), қыртыстық (5 – 45 км) және аралас болып бөлінеді. Бірінші жағдайда базальт жынысы, екінші жағдайда басым көпшілігі андезит, дацит, липарит тау жыныстары, үшіншісінде барлық жанартаулық тау жыныстары шығады.
24-жол:
== Сөнген жанартау ==
 
'''Сөнген жанартау'''<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология—
Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2 </ref>– көбіне қираған не шайылған, тарихи кезеңде белсенділігі білінбеген жанартау. Сөнген [[жанартау]]ғажанартауға [[кратер]]і шайылып, Бүліне бастауы, беткейлерінде терең барранкостар пайда болуы мен құрылысының қирауы тән.
 
Кейбір сөнген жанартау кейде қайта атқылайды. Мысалы,[[Камчатка]]дағы Безымянный жанартауы [[1955]] жыл әрекетін жандандырған. Әрекетті жанартаулар алаңында орналасқан сөнген жанартау ұйқыдағы жанартау деп аталады.
 
== Жанартау атқылауы ==
'''Жанартаулардың атқылауы''' - Жер қабығындағы жарықтар мен каналдар бойымен ыстық газдардың, су буының, [[тау жыныстары]] сынықтарының, күлдің және [[лава]]ның [[Жер қойнауы]]нан аспанға атылуы. [[Жанартау]] атқылаған кезде аспанға атылған шаңнан [[атмосфера]] қарауытады. [[Күн радиациясы]]] бәсендейді және жарық азаяды. Ауа ағыстарымен атмосфераның жоғарғы қабаттарында таралған жанартаулық ұлпа шаңдардан (күлден) оның атылған тұсында ғана емес, тіпті одан өте шалғай жерлерде аспанда шапақтың басқаша қызыл түсті оптикалық құбылысы болады. Жанартаулардың атқылауынан [[стратосфера]] мен [[мезосферадағы бұлттар]] пайда болады.<ref> Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: [[География]] және [[геодезия]]. — [[Алматы]]: name="МектепReferenceA" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
 
[[Сурет:Olympus Mons.jpeg|right|thumb| alt=A.|300 px|Жанартау]]
40-жол:
== Жанартау атқылауынан пайда болған тау жыныстары ==
 
[[Сурет:Sulpherous Fumeroles.jpg|left|thumb| alt=A.|300 px|]]
 
Жанартаулық тау жыныстары, вулканиттер – жанартау атқылауынан пайда болған [[тау жыныстары]]. Атқылау сипатына байланысты жыныстардың 2 типі түзіледі: эффузивті тау жыныстары және пирокласты жыныстар (жанартау күлі, құм, туфтар, туфты брекчий). Жанартаулық [[тау жыныстары]] қалыптасу жағдайына қарай эффузивті, экструзивті, жанартаулық-кесекті, жанартаутекті-шөгінді болып ажыратылады. Эффузивті тау жыныстары магманың лава күйінде жер бетіне ағып шығып қатаюынан қалыптасады. Олардың пішіні лаваның тұтқырлығы мен сол ауданның жер бедеріне байланысты күмбез, конус тәрізді төбелер болып қалыптасады. [[Экструзивті жыныстар]] тұтқыр магманың сығылып шығып, [[күмбез]] пішінді болып қатаюынан пайда болады. Эффузивті жыныстардың сыртқы пішіні қатты өзгерген көне түрлері палеотипті, ал пішіні сақталған жасырақтары кайнотипті жыныстар деп аталады. Жанартаулық-кесекті жыныстар эффузивті кесекті, эксплозивті кесекті және шөгінді жанартау кесекті болып бөлінеді. Эксплозивті кесекті жыныстар түгелдей жанартаудың атқылау өнімдері – пирокластардан тұрады. Жанартаулық тау жыныстары Қазақстанның барлық [[аймақ]]тарында кеңінен тараған: олармен темірдің, полиметалдың, [[мыс]]тың, марганецтің, күкірттің, алтынның және басқа да элементтердің кендері бірге кездеседі. [[Құрылыс материалы]] ретінде кеңінен қолданылады.
 
-----
 
 
-----
 
 
 
Жанартаутекті шөгінді жыныстар – жанартаулық және шөгінді материалдардан тұратын тау жыныстары. Олар жанартаукесекті [[шөгінді жыныстар]], тефроидтар және жанартаутерригенді жыныстар болып үшке бөлінеді. Жанартаутекті шөгінді жыныстарда [[яшма]], фосфорит, [[боксит]], темір, марганец, бораттың кендері кездеседі.
Line 54 ⟶ 50:
 
[[Сурет:Ukinrek Maars, Alaska.jpg|right|thumb| alt=A.|350 px|Аляска]]
Жанартау шынысы, обсидиан – жанартау лавасының жер бетінде тез суып, кристалданбай қатаюынан пайда болатын тау жынысы. Химиялық құрамына қарай ультранегізді, негізді, орта, қышқыл, сілтілі болып бөлінеді. Жанартау шынысы химиялық құрамына, суу ортасына байланысты ажыратылады. Құрамында кремний оксидінің (SіO2) мөлшері көп, өте тұтқыр, қышқыл риолит лава түрлерінің қатаюы кезінде обсидиан деп аталатын жанартау шынысы түзіледі. Ал сирегірек кездесетін SіO2-ге кедейлеу базальттық лавалар шыны түрінде қатып, мөлдір емес қара базальтты жанартау шынысы – тахилит түзеді. Лава сулы ортада қатқан жағдайда жанартау шынысының құрамында (мысалы, пехштейн, яғни шайыртас) су көптеу болады. Кеуекті жанартау шынысы пемза деген атпен белгілі. Перлит жанартау шынысының құрамында 3 – 5%-ға дейін байланысқан су болады, ол өнеркәсіпте қолданылады. Жанартау шынысы шыны өндірісінде және құрылыс материалы ретінде қолданылады. Кендері [[Солтүстік Қазақстан]]да (Торғай), [[Шығыс Қазақстан]]да (Семейтау, Тарбағатай, Зайсан), [[Алматы]] (Жоламан, Малайсары), [[Оңтүстік Қазақстан]], Жамбыл облыстарында белгілі. <ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Геология— Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2 </ref>
 
== Ең ірі жанартаулар ==
Line 186 ⟶ 182:
|}
 
== Дереккөздер ==
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>
 
{{Stub}}
{{wikify}}
 
[[Санат:Жанартаулар]]
[[Санат:Геология процестер]]
 
 
{{Stub}}
 
{{Link FA|eo}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жанартау» бетінен алынған