Меншікті салмақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Bot: Migrating 23 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q749542 (translate me) |
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
||
1-жол:
'''Меншікті салмақ''' (<math> \gamma </math>) – дене салмағының (Р) оның көлеміне (V) қатынасы: <math> \gamma = \frac{P}{V} </math>.
Меншікті салмақты заттың [[Тығыздық|тығыздығы]] (<math> \rho</math>) арқылы да анықтауға болады: <math> \gamma = \rho g </math>, мұндағы <math>g</math> – [[еркін түсу үдеуі]]. Меншікті салмақ <math>g</math>-ге тәуелді болғандықтан (өлшеу орнының географиялық ендігіне байланысты) заттың бір мәнді сипаттамасы болып табылмайды. Меншікті салмақтың бірліктердің халықаралық жүйесінде (СИ) өлшем бірлігіне – Н/м<sup>3</sup>, бірліктердің СГС жүйесінде – дин/м<sup>3</sup>; 1 Н/м<sup>3</sup>=0,1 дин/ см<sup>3</sup>.<ref>
[[Геология
кесегіне тән салмақтың сол кесек көлеміне қатынасы.<ref>
==Меншікті салмақ (Кристаллография)==
Меншікті салмақтың түсінігі [[физика
Жер қабаттарынан табылатын табиғи [[газ
Меншікті салмақты екі түрлі әдіспен өлшейді. Оның бірі — [[минерал
<math>D=\frac{P}{P-P_{0}}</math> мұнда,
21-жол:
Р0 — су ішіндегі салмақ.
Бұл әдісте белгілі [[Архимед заңы
[[Пикнометр]] — тығыздықты өлшейтін құрал, яғни тар көмейлі шыны ыдыс — қолба. Меншікті салмақты пикнометрлік әдіспен өлшеу үшін, ең алдымен пикнометрдің өз салмағын және оған салатын минералдың ұсақ түйіршіктерінің салмағын өлшейді, сонан кейін минералды пикнометрге салып, оның үстіне су құйып, оны тағы өлшейді. Сонда осы әдіс бойынша меншікті салмақ мына [[формула
<math>D=\frac{P}{P_{1}+P-P_{2}}</math> мұнда,
33-жол:
Р<sub>2</sub>—минерал салып, су құйған пикнометрдің салмағы.
Ауыр сұйықтар қолдану арқылы меншікті салмақты табудың негізі мынадай. Бірнеше ауыр сұйық заттарды араластырып, олардың салмағын минералдың салмағымен теңгереді. Салмағы өз салмағымен тең келген сұйықтың ішінде минерал қалай болса солай тұра береді. Сонан кейін сұйықтың меншікті салмағын Вестфаль таразысымен өлшейді. Бұл салмақ минералдың меншікті салмағына тең болады.
Бұл әдісте қолданылатын сұйықтар көбінесе [[иод]] қосындылары. Мысалы, иодты [[барий]] (BaJ<sub>2</sub> ), иодты [[сынап]] (HgJ<sub>2</sub> ), иодты [[калий]] (KJ), иодты метилен (CH<sub>2</sub>J<sub>2</sub> ) т. б. Осыларды өз ара араластырғанда бірнеше салмақты сұйық заттар шығады. Мысалы, иодты калий мен иодты сынапты қосқанда Тулэ сұйығы деп аталатын зат шығады; оның меншікті салмағы 3,000—3,196 болады. Иодты барий мен иодты сынап қосылса Сушин-Рорбах сұйығы шығады; оның меншікті салмағы 3,588. Иодты метиленнің меншікті салмағы 3,33.
Кейбір жағдайларда минералдың көлемдік немесе меншікті салмағын тікелей өлшеп табуға болады. Ол үшін минералды [[геометрия
Егер минералдың [[кристалл|кристалдық]] ішкі құрылысы дәл өлшенген болса, оның әрбір жеке бөлшегіндегі атомдар (немесе иондар) саны белгілі болса, онда меншікті салмақты элементтердің атомдық салмағы арқылы табуға болады. Мұнда әрбір элементтің химиялық құрамы да ескеріледі, өйткені минералдың, арасында бөгде қоспалары болса, оның меншікті салмағы тұрақты болмайды.
Минералдардың әрбір белгілі топтарының меншікті салмағы өзіне тән шектен асып кетпейді. Мысалы, органикалық минералдардың меншікті салмағы 1-ден онша аса қоймайды: қатты битумдардікі 1,0—1,1, кемірдікі де сол шамада, мұнайдікі 0,8 шамасы, янтарьдікі де сондай. Жеңіл металдардың тұздары мен тотықтарынық меншікті салмағы 2—3,5 шамасында болады. Мысалы, ас тұзынікі (NaCl) 2,1—2,5, гипстікі (CaSO<sub>4</sub> • 2Н<sub>2</sub>O ) — 2,3, квардтікі (SiO<sub>2</sub>)—2,65, алмаздікі — 3,5. Бұл сияқты минералдардың түсі ақшыл шабдарлы ашық келеді. Демек, ақшыл ашық түсті минералдар жеңіл болады. Ондай минералдар ішінде, мысалы, корунд (Аl<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) (меншікті салмағы 4,0), барит (BaSO<sub>4</sub>) (меншікті салмағы 4,5) сияқты бірлі-жарымды ғана ауырлары кездеседі. [[Барит]] деген аттың өзі де ауыр салмақты деген сөзден шыққан. Барос — грекше ауыр деген сөз. Баритты кейде ауыр шпат деп те атайды.
Ауыр [[металдар
Меншікті салмағы ең ауыр минералдар — жеке түрінде кездесетін ауыр металдар. Мысалы: [[мыс]] (8,9), [[висмут]] (9,7), [[күміс]] (10—11), [[сынап]] (13,6), [[алтын]] (15—19), [[платина]] тобы (14—20), иридий-осмий тобы (17—23).
Сонымен, минералдың меншікті салмағы оның ішіне кіретін атомдардың (иондардың) [[Атомдық масса|атомдық салмағына]], сонымен қатар элементтің иондық [[радиус
Меншікті салмақтың атомдық құрылысқа тығыз байланысты екендігін [[графит]] пен [[алмаз
Қорыта келгенде айтарымыз, минералдардың меншікті салмағы олардың диагностикалық белгісінің бірі болып табылады. Сонымен қатар минералдарды бір-бірінен ажыратуда осы меншікті салмақты пайдаланады. Мұны [[Гравитациялық масса|гравитациялық әдіс]] деп атайды (гравитас — грекше ауырлық деген сөз). Гравитация әдісі руда минералдарын байытуда көп қолданылады.<ref>
==Дереккөздер==
<references/>
<references/>
Line 60 ⟶ 59:
{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:Техника]]
[[Санат:Машинажасау]]
|