Иван Сергеевич Тургенев: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Иван Сергеевич Тургенев'''<ref> Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9</ref> (''[[1818]]-[[1883]]'') - орыс жазушысы.

* Тургеневтің ''«Рудин», «Қарсаңда», «Әкелер мен балалар», «Түтін»'' атты романдары орыстың реалистік әдебиетінің таңдаулы туындылары саналады.

Абай поэмасындағы Масғұт ''«Шамси-жиҺан»'' атаныпты, мағынасы ''«бұл дүниенің күні»'' деген сөздің орайына Тургенев әңгімесінде Жапар ''«солнце вселенной»'' делінген. Осы айтылғандардан Абайдың поэмасындағы мазмұн мен Тургеневтің әңгімесінде баяндалған мазмұнның түпкі негізі бір, шығыстық ескі аңызға барып тірілетінін байқаймыз. Мазмұнның өзгеше құрылыс-қалпы, уақиғаға Қыдыр шалдың араласуы және жиһан кезген қарапайым адам болып жүруі, оның Масғұтқа ерекше қасиеті бар үш жемісті таңдатуы - бәрі де шығыстың ескі аңызының сипатын танытады.

Уақиға Бағдатта, Арун-Рашид халифаның заманында болған деп айтылғандықтан, алдымен ''«Мың бір түн»'' әңгімелері ойға оралады. Апайда, бізге белгілі «Мың бір түн» әңгіме-аңыздарынан дәл осы мазмұн кездеспейді. «Мың бір түн» әңгімелерінің [[Салье|М. А. Салье]] аударған орыс тіліндегі сегіз томдық жинағында оныншы түнінде айтылған әңгімеде Арун-ар-Рашидтіңуәзірі Жапар аталады. Сонда «Мың бір түннің» бізге белгісіз толық бір нұсқасында осы мазмұн бар-ау, соны Абай мен Тургенев білген-ау деп жорамал жасасақ, бұл мазмұн алғашқы түндердің әңгімесінде болуға лайық. Бұл мазмұнның өзінше бөлек ауызша айтылуы, таралуы да мүмкін. Кезінде Тургеневті зерттеуші белгілі академик М. А. Алексеев осы әңгіме жайында сұрағанымызда, бұл өзі орыс жазушының шығармасындағы бір оқшау тұрған бөлекше мазмұн, ол оны атақты шығыстанушы Н. В. Ханыковтан (''1822-78'') ауызша естіп білуі мүмкін деген пікір айтқан еді. Ал, Абай болса, шығыс әдебиетімен жақсы таныс, аңыз-әңгімелерге қанық болған ғой. Сондықтан Тургенев білген мазмұнды оныңда білуі әбден қисынды.

</poem> - деп тебіренеді. Бұдан біз Абай Масғұт әңгімесін жай бір ескі аңыз деп қана қарамай, сол әңгіме негізінде өз заманындағы жұрттың тағдырын ойлап, қатты толғанғанын байқаймыз. Тіпті, осы елді, жерді мүлде тастап, басқа жаққа кетер едім, бірақ, қиып кете алмаймын деген сөзін, жайдан-жай оңайшылықпен ақтара салмайтын ішкі сырын дәл осы тұста айтуы, әрине, тегін емес. Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе - Абай поэмасында Тургенев әңгімесінде жоқ екінші белім тағы бар. Егер поэманың жоғарыда сез болған алғашқы бөлімі ақынның [[1909]] жылғы жинағында басылса, екінші бөлімі [[1939]] жылы жинағына Мүрсейіт қолжазбалары бойынша алғаш кіргізілген. Мұндағы ''«Сол Масғұт халифаға уәзір бопты»'' деп басталатын әңгіме ез алдына бөлек уақиға, бірақ, мағынасы алғашқы әңгімеге бір жағынан жалғас келеді, өйткені, мазмұнның мәні ақылсыз, есалаң адамдардың ішінде ақылды болып жүру мүмкін емес деген пікірге саяды.

</poem>- деген сөздермен жақсы аңдатады.Ал, осы әңгімедегі мазмұнның шығу тегі, қайдан келгені жайында ойлансақ, онда Арун-ар-Рашид патша, оның уәзірі Масғұт атапатындықтан, осының өзі шығыс елінің, соның ішінде арабтардың ескі аңызынан алынған ба деген сауал алдымен ойға оралады. Алайда, әзірше бұл жағы бізге белгісіз. Оның есесіне дәл осындай мазмұн «Бирма халықтарының ертегілері» деген орыс тілінде басылған кітапта (''«Сказки народов Бирмы». М. , 1976, 263-264-6.'') бар екені анықталды. Ертегі орысша аудармада: «Когда все пьют дождевую воду, ее приходится пить и королю» деп аталады. Мұнда патшаның орнына король, ал Қыдырдың орнына жұлдызға қарап болжау айтатын дана адам алынған. Одан басқа алшақтық кездеспейді. Жауын жауып, су бұзылуы, ішкендер түгел есінен адасқаны, аяғында жынданған жұрттан сескеніп, король мен ақылшысы жұлдыз санаушы да жынды судан ішіп, есінен айрылатыны - бәрі де тұп-тура ұқсас келеді. Бирма ертегісі [[Абай]] заманында орыс тіліне аударылмаған. Қалай да бұл мазмұн тек Оңтүстік - шығыс [[Азия]]да емес, қазақ елімен шектес, мәдени байланысы орныққан шығыс елдерінде де белгілі болған деп санау қисынды секілді.