Ақындар айтысы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

==Айтыстың түрлері==

Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың бірнеше түрі бар:<br />

5. Жұмбақ айтысы;<br />

6. Салт айтысы – қыз бен жігіттің айтысы; ақындар айтысы;<br />

 

=== Бәдік айтысы ===

Атам заманғы ертегілер, мифтер, аңыздар туралы айта келіп, М.Горькийдің: "Бұлардың (ертегілердің) мағынасы ертедегі жұмыс адамының еңбегін оңайлатуға, оның өнімділігін арттыруға, төрт аяқты және екі аяқты жауларға қарсы құралдануға талпынуында және де сөз күші арқылы, "үшкіру", "аруақты шақыру" әдісі арқылы жаратылыстың стихиялық, адамға жау құбылыстарына әсер етуде болып отыр", – деген сөздерінің "бәдік" жырына тікелей қатысы бар.

Сонау ерте-ерте заманда адам мал ауруының да, адам дертінің де иесі бар деп ойлаған. Сол дерттерден арылу жолын іздеген. "Үшкіру", "шақыру" арқылы сол іңдеттерден құтылуға болады деп білген.

 

Айт дегенде айтамын-ау бәдікті,

<br />

Көш! Көш!

 

Халық елге пәлелі бәдікті сөзбен алдап-арбап, басқа қонысжайға ауыстырмақты, көшірмекті ойлайды. Оған жақсы жайлы қоныс ұсынады. Бәдікке ұсынған қоныстарының бәрі сайлы, қызығарлық.

Тау басынан соғады қара дауыл.<br />

Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге, <br />

 

Қыз: <br />

Таудан арғы бұлтпенен араласып. <br />

Енді екеуіміз бәдікті тауып алып, <br />

 

 

===Жануарлар мен адамның айтысы===

 

Иесі:<br />

Биылғы жыл соғымға сояйын ба?<br />

Биылғы жыл соғымға сойып алып,<br />

 

Сиыры:<br />

Қу шолақты соялық дескеніңде,<br />

Қу шолақты соғымға сойып алып,<br />

 

Осы тәрізді иесі мен атының айтысы, аңшының аңдармен айтысы, т.б. ауыз әдебиетінде кездеседі. Бұл айтыстардан халықтың күн көріс, тіршілігін, бір кездердегі дүниетану көзқарасын аңғаруға болады.

Адамнан еш уақытта жүрмес бөлек,<br />

Ұшырса, қондырса да еркі адамда<br />

 

Нұржан:<br />

Тетігі қолда болған іс секілді,<br />

Жауса пана, күн шықса көлеңкесі, <br />

 

Сапарғали жұмбақтап отырған затының жеке детальдарын жақсы білген де, сол деректер арқылы затты жұмбақтаған. Жұмбақты айтушы Сапарғали да, оның шешушісі Нұржан да білгірлік танытқан, өнерлілік көрсеткен.

Сергелдең сенің үшін болдым талай,<br />

Ауылыңа қона түнеп, жанжал деймін...<br />

 

Тәбия:<br />

Жеріме іздеп жүріп келмеп пе едім.<br />

Мен келсем, жігіт түгіл сайтан да жоқ,<br />

 

Қыз бен жігіттің айтысы кейде күлдіргіге құрылады.

 

== Осы күнгі айтыстар ==

Кейінгі жылдардағы айтыстардың көпшілігінде бірсыпыра әлеуметтік мәселелер қозғалып, кейбір келеңсіз жайлардың сыналып ашық айтылуы бұл өнер түрінің халыққа берер тәлім-тәрбиелік мәні орасан зор екенін айқын сипаттайды. Айтулы оқиғаларға байланысты – Қазақстанның 60 жылдығына арналған, Кенен Әзірбаевтың туғанына 100 жыл толуына орай өткізілген, Абайдың, Жамбылға 150 жылдығы арналып өткен республикалық айтыстардың орны бөлек болды. Мұнда өз өнерімен халықты риза қылған Қызылордалық Манап, Семейлік Қалихан, Көкшетаулық Көкен секілді жүйріктер ерекше танылып, халық көкейінен шыға білді. Сонымен бірге, енді ғана қанат жайып келе жатқан, тапқыр ой, тартымды сөздерімен көрінген талапкер жігіттер мен қыздарымыз белгілі бола бастады.

Айтыс – поэзиялық жанрдың ішіндегі ең қиыны, күрделісі. Айтысқа қай кезде болсын халық ықыласы төмендемеу себебінің өзі айтыс өнерінің қиындығында. "Қисынын тауып қиыстырар" ер данасына халқымыз қашаннан құмар болып, әділ бағасын берген.

Кезегі бұдан соң да талай болар.<br />

Бір сұрақ сынау үшін берейінші,<br />

 

Әзімбек:<br />

Жаман өлең, жеңеше сол болады, <br />

Апырым-ай, бар халыққа ұнамаса –<br />

деген орынды жауап қайтарады. Халық сынынан өту үшін үлкен жауапкершілік, талант пен қабілет керек екенін білдіреді. Ауызба-ауыз айтысып отырғанда қойылатын сұраққа сол сәтте мүдірмей жауап қайтару ақынның дарындылығын танытады.

Айтыс сөз тапқырлығының ғана жарысы емес. Қалың жұртқа жеке де, қоғамдық та мәселенің неше алуанын батыл да, айқын жеткізе алатын мүмкіндік тек айтыста ғана бар.<br />

– Батылдық, өткірлік, шындыққа толы көркем бейнелі сөздер табу;<br />

– Жаттанды сөздерге бармау, жасанды ұйқасқа жоламай, уақыт мөлшеріне сыйғызып айтысу;<br />

 

Айтыс барысында қарсыласының сөзіне бірден тура жауап қайтарып, тойтарыс жасай алмаса, айтыс кұны төмендейді. Ол үшін ақындар бойынан жоғарыда көрсетілген қасиеттер табылуы керек. Сонда ғана айтыстың мәні мен мағынасы сонылығымен тыңдаушыларға қызықты болады.

"Айтысқа түсіп жүрген суырыпсалма ақын тегінде өлең таба алмағандықтан, ұйқасты сөз құрай алмағандықтан жеңілмейді. Олар жеңілгенде ұтымды дәлелден жұтап, жүйеге жығылып барып жеңіледі. Жеңуші адам өзінің қарсы ақынына бет бұруға, жалтаруға ерік бермей, нақты дәлелдермен тұсап, тұқыртып буып тастайды", – деген М.Әуезов сөздері ақындар айтысының өзіндік сипатын танытады. Бұл – бүгінгі айтысқа да толық қатысты шарт-талап.

 

Жүргенде басың қатып саудаменен, <br />

Жаныңды алсын бүгін баурап өлең.<br />

Орақпенен орылып күні кеше,<br />

 

деген жолдарында астарлы ой ұшқыны көрінеді. Мэлс өлеңдеріндегі көтерілген әлеуметтік мәселелер, ащы шындық көрінісі кімді болса да ойлантады.

Айтыс өзінің биік шыңына намысты қамшылап, егес тартыста шыңдала отырып жетеді. Ақынның әрбір сөзі халық алдында бірден төгіле жырланып, әлеуметтік те, эстетикалық та міндетін орындап отырады.

 

Мұхамеджан:<br />

Мысалды отырғам жоқ тыңнан алып,<br />

Орысша оқымаса өспейді деп,<br />

 

 

Уа, Мэлс, тектілікке сай болалық,<br />

Әңгіме айтқан жан болмай шайға барып,<br />

Қайран біздің қазақтың ұрпағы да, <br />

 

дейді.

Ай дегенің – белгісі табиғаттың,<br />

Табиғаттың алдында, Мұхамеджан<br />

 

деп жауап береді.<br />

Қамсыз қазақ қартайтқан ұлы Абайды,<br />

Балақ түріп, қарекет қылғандардың <br />

 

дейді.

Осы шумақта еңбекке шақыру өнегесін ұлы Абай мұңымен сабақтастыра орынды көрсете біледі, айтыстың тәрбиелік құны осындай ойлы өлең жолдарынан нәр алып, биіктей түсері сөзсіз.

Айтыс – халықтың көзі, айтыс – халықтың тілі екеніне күмән жоқ.

 

Мұхамеджан:<br />

Шабыттың тізгініне қол арта алам.<br />

Ойлы халқым, орныңда отырмысың,<br />

 

деп бастап, табиғи төкпе өлең жырларын төгілдіре келе:

Ел тыңдасын аузының суы құрып.<br />

Азу басып көр енді арыстанға,<br />

 

деп, қарсыласын жігерлендіре, желпіндіре түседі. Жігіттік намысты қайрайтын, ерекше екпінмен айтылған жанды сөз образы бар.

Көп шайқаймын басымды. Бұлтармаймын.<br />

Басып жейтін қарақұс мен емеспін,<br />

 

 

...Болғанда айтыс – кеме, өлең – теңіз, <br />

Тым биіктеп кеткендей кең өлкеміз...<br />

Түгел сөздің түбірін қопарып айт,<br />

 

Осы өлең жолдарының өзінен-ақ, қызу шабытпен айтылған шұрайлы сөздер тізбегі, үздік теңеу, метафора, эпитет анық көрінеді. Айтыстың ажары ақындар аузынан кесек-кесек, іркес-тіркес сөздер төгіле түссе ашыла берері, жарқырай түсері сөзсіз.

Талант, арқа<br />

Тапқырлық, ұтымды ой,<br />

 

==Қарағандылық айтысшылар==

үшінші облыстық Ақындар айтысы ұйымдастырылды. Кейін Ақындар айтысын телевизия арқылы ұйымдастыру дәстүрге айналды. Қарағандылық ақын А. Әлтаев республикалық айтыстардың бірнеше дүркін жүлдегері болды.<ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref>

 

<references/>

{{Stub:Қарағанды облысы: Энциклопедия }}