Тоңазытқыш: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Сурет:Koelkast open.jpg|thumb|]]

'''Тоңазытқыш''' – [[температура|температурасы]]сы қоршаған ортаның температурасынан төмен болатын, жоғарғы температурада [[микроорганизм|микроорганизмдер]]дер әсерінен жылдам бұзылатын [[азық-түлік]] өнімдері мен тағамдарды сақтауға арналған құрылғы немесе арнаулы камералар.

[[Компрессия|Компрессиялық]]лық түрдегі тоңазыту агрегаты электр двигателінен шығатын жетегі бар компрессордан, буландырғыштан, конденсатордан және сүзгі-кептіргіштен құралады. Тоңазытқыштың камерасы буландырғыштың каналдарындағы суытқыш агенттің («хладон-12») компрессор арқылы циркуляциялануы (айналыс жасауы) нәтижесінде салқындайды. Компрессиялық тоңазыту [[агрегат|агрегатының]]ының аумағы шағын, тоңазытқышты пайдалану кезінде қозғалмалы детальдарын алмастыруды және майлауды қажет етпейді. Компрессор-мәт ор жұмыс істеген кезде одан шамалы дыбыс білінеді және тоңазытқышты аздап дірілдетеді. Бұл оның басты кемшілігі болып табылады. Егерде компрессор-[[мотор]] жақсы реттелген және тоңазытқыш орнықты орнатылған болса, онда әлгі кемшілік мүлде азаяды. Көп позициялы автоматты реттеуіш тоңазытқыштың камерасында қажетті температураны ұстап тұру үшін тоңазыту агрегатын ауық-ауық жұмыс істетіп және тоқтатып тұрады. Жылытқышы бар [[генератор|генератордан]]дан, [[конденсатор|конденсатордан]]дан, [[Буландырғыштар|буландырғыштан]] және [[абсорбер|абсорберден]]ден тұратын [[Абсорбция|абсорбциялықабсорбция]]лық тоңазыту агрегатында суық абсорбция жолымен — қатты немесе сұйық заттардың (абсорбердің) суытқыш агенттің, әдетте аммиактың буын жұтуымен шығарылады. Жүйедегі суытқыш агенті электрлік жылытқыш (генератор) арқылы [[циркуляция|циркуляцияға]]ға түседі. [[Абсорбциялық тоңазыту]] агрегатында қозғалмалы [[механика|механикалық]]лық бөліктер жоқ, сондықтан ол шусыз жұмыс істейді. Компрессиялық тоңазыту [[агрегат|агрегатының]]ының салқындатуы [[Абсорбциялық процесс|абсорбциялық]] түрге қарағанда күшті. Компрессиялық тоңазытқыштардың тоңазыту камерасында салқындату мен төмен температура шығару процесі едәуір тез өтеді және абсорбциялық тоңазытқыштағыдан төменірек температура алынады. Бұған қоса компрессорлық тоңазыту агрегатының ауық-ауық қысқа мерзім жұмыс істеуі (тоңазыту камерасының тиісті түрде жылулық оқшаулануы болғанда) электр энергиясын үнемдеп жұмсауға жағдай жасайды, абсорбциялық агрегаттардағы генератордың тоқтаусыз жұмыс істеуі электр энергиясы шығынын көбірек кетіреді. Жаңа типтегі «''Кристалл-9''» абсорбциялық тоңазытқышы бұған жатпайды, бұл көптеген көрсеткіштері бойынша компрессиялық түрдегі тоңазытқышқа ұқсайды, соның өзінде [[Абсорбция|абсорбциялықабсорбция]]лық түрдегі тоңазытқыштарға тән артықшылықтарын сақтап қалған. Бір камералы және қос камералы тоңазытқыштар да бар. Бір камералы тоңазытқыштың тоңазыту камерасының төменгі температуралы бөлімі бар (мұздату бөлімі немесе [[мұздатқыш]]), онда —6˚С-тан —12˚С-қа дейінгі (кейбір тоңазытқыштарда —18˚С-қа дейін) температура сақталады, ал тоңазыту камерасының өзінде 0—6˚С температура болады. [[Мұздату]] бөлімінің температуралық [[диапазон|диапазондары]]дары тоңазытқыштың қақпағында жұлдызша немесе қар ұлпасының бейнесімен белгіленген: бір жұлдызша —6˚С, екі және үш жұлдызша тиісінше —12˚С және —18˚С [[температура|температураға]]ға сәйкес келеді. Тоңазыған күйде сақталатын көптеген азық-түліктер үшін —12˚С-тан —18˚С-қа дейінгі температура тиімді болып табылады. Қос камералы тоңазытқыштардың төменгі температуралы бөлімі тоңазыту камерасынан іс жүзінде оқшауланған, сондықтан ол өзіндік температуралық режимі бар жеке тоңазыту камерасы болып табылады (қос камералы деп аталуы да осыдан). Мұндай тоңазытқыштарда оның ішіндегі ауаның [[циркуляция|циркуляциялануынан]]лануынан (алмасуынан) болатын камералар арасындағы жылу алмасу құбылысын болғызбау жағы қарастырылған. Күнделікті тұрмыста мұздату камерасы тоңазыту камерасына қарағанда едәуір сирегірек ашылатындықтан қос камералы тоңазытқышты мұның жұмыс режимі бір камералы тоңазытқыштағыдан едәуір тұрақты болады. Мұның үстіне камераларды оқшаулау энергияны аз жұмсап, мұздату камерасында айтарлықтай төменгі температура (—18˚С) тудыруға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде азық-түлікті ұзақ уақыт – сақтауға қолайлы жағдай жасалады, буландырғыштың сыртында пайда болатын қар қырауының қалынбауы баяулайды және тоңазытқыштың камераларына берілген температураны ұстап тұруға қажетті электр энергиясының шығыны кемиді.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>

[[Сурет:ExpensiveRefrigerators.JPG|thumb|left|]]

Тоңазытқышты пайдалану кезінде кейбір азық-түліктерді өте салқындатып жіберу оның дәмдік сапасын төмендететінін есте ұстау керек. Мысалы ветчина мен колбасаны 2—4˚С температурада, жұмыртқа, кілегей, сүт және майонезді 3—6˚С, көкөністерді (овощтар) 3˚С-тан 7˚С-қ а дейінгі, жеміс-жидек пен минерал суды 4—8˚С температурада сақтайды. Тоңазытқштың ішіндегі [[ауа]] емін-еркін алмасып отыратындықтан оның әр деңгейіндегі температура да әр түрлі — төменгі температуралы бөліктің астына таяу аралықта 0˚С болса, әдетте басқа бөліктен әйнекпен бөлінген тоңазыту камерасының төменгі бөлігінде 6—7˚С болады. Температураның осылай әр түрлі деңгейде болуы азық-түлікті тиімді түрде орналас тыруға, оларды сақтауға ыңғайлы жағдай тудырады. Мысалы, жас етті, [[Құс еті|құс]] пен [[балық|балықты]]ты қысқа мерзімге сақтау үшін оны жоғарғы сөреге қойған жөн. [[Сыр]], [[сары май]] және басқа майлар тоңазыту камерасының үстіңгі сөресінде жақсы сақталады. [[Жеміс-жидек сорттары|Жеміс-жидек]] пен көкөністерді тоңазыту камерасының төменгі бөлігіндегі ыдысқа салып сақтау керек; бұлардың жақсы сақталуы және солып қалмауы үшін бөлгіш әйнекті алмау қажет. Тұздалған және маринадталған азық-түлік, әдетте, тоңазытқыштың төменгі сөресінде сақталады. Тоңазытқыш есігінің ішкі жағындағы арнайы ұялар мен бөлімдер жұмыртқаға, май, сыр, сүт және бөтелкедегі сусындарға арналған. Өзіне тән иісі бар азық-түліктер (сыр, балық, ысталған тағамдар, хош иісті дәмдеуіш заттар т. б.), осындай-ақ иісті тез сіңіріп алғыш азық-түліктер (сары май, [[крем]], [[сүзбе]], [[кілегей]] т. б.) жабық ыдыстарда немесе оралған күйінде (мысалы, полиэтилен пленкаға, целлофанға, алюминий фольгаға оралған қалпында) сақталуы қажет. [[Тоңазыту техникасы|Тоңазытылған]] азық-түліктер ұзақ уақыт (бірнеше күн) төменгі температурада (—12˚С және бұдан да төмен) тұрған кезде шамадан тыс кеуіп кетпес үшін олар [[целлофан]], [[су өткізбейтін қағаз]] немесе [[полиэтилен]] пленкаға оралған күйінде тоңазытқыштың төменгі температуралы бөлімінде (камерасында) сақталады.

Өндірістік Тоңазытқыштар тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарында орнатылады, ал тарату Тоңазытқыштары бөлшек саудада және қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында пайдаланылады. Тоңазытқыштар, сондай-ақ пайдалану саласына, сақталатын өнімнің түріне, сыйымдылығына байланысты дайындау Тоңазытқышы, көліктік-экспед., т.б. болып бөлінеді. Тоңазыту қондырғылары тоңазыту машиналарынан, жасанды температуралық ортаны жасайтын, тасымалдайтын аппараттар мен құрылғылардан тұрады.

Тоңазыту агенттерінің түрлері бойынша [[аммиак|аммиакты]]ты, [[фреон|фреонды]]ды, [[этанол|этанолды]]ды, [[пропан|пропанды]]ды, көмірқышқылды, қоспалы болып бөлінеді. Тоңазыту қондырғылары буландырғыштан, [[конденсатор|конденсатордан]]дан, [[компрессор|компрессордан]]дан, т.б. тұрады. Тоңазыту және мұздату камераларындағы ортаның температурасын 0C-тан 23C-қа дейін өзгертуге болады. Тоңазытқыштың камераларындағы буландырғышқа бір-біріне араластырғанда немесе бір фазадан екінші фазаға өткенде температурасы төмендейтін газдар, қатты денелер немесе сұйықтықтардан тұратын жүйелер (тоңазыту қоспалары) беріледі. Тоңазыту қоспалары ретінде әр түрлі тұздар, қышқылдар, су, т.б. алынады.

[[Сурет:Juliesfridge.jpg|thumb|]]

Сырттан келтірілген [[энергия]] арқылы жасанды салқындату (суыту) процесін тоңазыту машинасы жүзеге асырады. Ол компрессорлық, жылулық, термоэлектрлік болып бөлінеді.