Өзен: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Пайдаланылған әдебиеттер → Дереккөздер using AWB |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
5-жол:
== Толығырақ ==
Өзеннің негізгі бөліктері – бастауы (''басталар жері'') және атырауы (''[[көл]]ге, [[теңіз]]ге құяр жері''). Ірі өзендердің жоғарғы, орта және төмен ағысы болады. Тікелей көлдерге, теңіздерге құятын немесе [[құм]]дар мен [[батпақ]]тарға сіңетін өзендер – негізгі және оларға келіп қосылатын өзендер алғашқының салалары деп аталады. Негізгі өзен өзінің салаларымен бірігіп [[өзен жүйесі|өзен ''жүйесін'']] құрайды. Өзен жүйесі мен су жиналатын алаптан ''[[өзен алабы]]'' құралады. Екі өзен алабы ''[[суайырық]]'' арқылы ажыратылады. Өзен негізінен жер бедерінің созыңқы ойыс жерлері – ''[[өзен аңғары]]'' бойымен (неғұрлым төменірек бөлігі – арна, тасқын сулар ғана жететін жері – ''жайылма'') ағады.
Өзен дегеніміз-арна деп аталатын табиғи ойпаң арқылы ағатын су.
Басталатын жері-бастауы
Құятын жері-сағасы
Жөн-жөнекей қосылатын өзендері-саласы
Өзен салаларымен қосып өзен жүйесін құрайды.
Жайылма- өзеннің су тасығанда болатын бөлігі.
Арна-бастауынан сағасына дейін әрі ұзын,әрі кең ойыс
Су шығыны дегеніміз- өзеннің көлденең қимасы арқылы бір секундта ағып өтетін су.
Атырау-өзен сағасында тармақтарға бөлінуінен пайда болады.
Өзен құламасы-бастауынан сағасына дейін метрмен алынған қашықтық
Жылдық ағын-өзеннің жыл бойғы су шығыны
Өзеннің арнасында кездесетін қатты жыныстар-шоңғалдар
Терасса дегеніміз-өзеннің су көтерілмейтін ескі арнасы.
Аллювилльді жазықтар пайда болады-өзен шойындысынан
Сарқырама дегеніміз-биік кемерден құлап аққан су
Д.ж ең биік сарқырама-Анхель 1054м Ориноко
Д.ж ең ірі сарқырамалар жүйесі-Парана өзеніндегі Игуасу сарқырамасы 72м
Д.ж ең суы мол өзен-Амазонка
Д.ж ең ұзын өзен-Ніл 6671м
Бөген дегеніміз-жасанды су қоймасы
Канал дегеніміз- жасанды өзендер
Мұздық дегеніміз- құрлықтағы тұщы судың жиынтығы
Мұздықтар жабынды және тау мұздықтары болып бөлінеді
Жабынды мұздық-98%, тау мұздық-2%
Д.ж мұхиттың 15пайызын мұздықтар алып жатыр
Құрлықтың 11 пайызын мұздықтар құрайды.
Жер бетіндегі тұщы судың 97 пайызын мұздықтар мен айсберг құрайды.
Адамзатты тұщы сумен қамтамасыз етеді-өзендер
Планета халқының 1\3-не тұщы су жетіспейді.
Мұхит суын тазартады-бактериялар
Жер асты суы-жер қыртысында кездесетін сулар
Жер асты сулары еріген мұздық, жауын-шашыннан пайда болады.
Саздың су өткізбеу себебі-өте ұсақ түйіршіктерден тұрады.
Су өткізгіш қабаттар-құм, қиыршық тас, топырақ т.б
Артезиан суы- жердің терең қабатындағы қысымды су.
Толқын-желдің әсерінен пайда болады.
Толқынның қыры-су деңгейімен ең жоғары көтерілген бөлігі
Толқынның табаны-су деңгейінен төмен жатқан бөлігі.
Толқынның ұзындығы-көршілес екі толқын қырының ара қашықтығы.
Толқынның биіктігі-табанынан қырына дейінгі қашықтық.
Толқынның күші 9 балмен есептеледі.
Цунами-жер сілкіну, вулкан атқылаудан болатын ең қуатты тасқын.
Цунами жапонша қойнаудағы су дегенді білдіреді.
Тайфун-құйын тәрізді жел, қытайша -улкен жел
Ағыстардың пайда болуы тұрақты желдердің әсерінен.
Жылы және суық ағыстар түйіскен жер-қоңыржай белдеу
Жылы ағыс-жауын-шашын әкеледі, суық ағыс-құрғақшылық әкеледі.
Жылы ағыстар-Гольфстрим, Куросио, Бразилия, Солтүстік пассат, Оңтүстік пассат, Муссон, Гвинея т.б.
Гольфстрим ағысы шығанақ ағысы дегенді білдіреді.
Суық ағыстар-Батыс желдер, Перуан, Колифорния, Канар, Сомали, Лабрадор.
Ең қуатты суық ағыс-Батыс желдер 30 000 км.
Мұхит суында 150 000-нан астам жануар, 10 000-нан астам балдыр кездеседі.
Жер шарындағы ең ірі жануар-көк кит
Ең лас теңіз-Жерорта теңізі.
Су массасы-қасиеті біртекті зор көлемді су.
Өзен қар суы, жаңбыр, мұздық және жер асты суларының есебінен толығып отырады. Жергілікті жер бедеріне байланысты тау өзені және жазық-дала өзені болып бөлінеді. Өзен торының жиілігі және ағысының бағыты табиғат жағдайларына байланысты. Экваторлық белдеуде және қоңыржай белдеудің таулы аудандарында суы мол өзен торы жиі орналасқан. Шөлді аймақтарда қар суы мен қатты нөсер әсерінен уақытша өзендер пайда болады. Дүние жүзіндегі ірі өзендер: ''[[Амазонка]], [[Ніл]], [[Миссисипи (өзен)|Миссисипи]], [[Янцзы]]'', т.б. Қазақстан жерінде 85 мыңнан астам өзен мен жылға бар. Оның 8 мыңға жуығының ұзындығы 10 км-ден, 155-і 100 км-ден, 4-нің ([[Ертіс]], [[Сырдария]], [[Жайық]], [[Есіл (өзен)|Есіл]]) ұзындығы 1000 км-ден асады. Барлық өзендердің су қоры 110 млрд. м3, олардың ағын мөлшері 3460 м³/с. [[СЭС]] салуға болатын 2174 өзеннің жылдық су-энергетикасының жалпы қоры – 170,6 млрд. кВт/сағ. Ірі СЭС-тер Ертіс ([[Бұқтырма]], [[Өскемен]]), [[Іле]] ([[Қапшағай]]), Сырдария ([[Шардара бөгені|Шардара]]) өзендері бойында салынған. Республикадағы ірі өзендерде жолаушы, жүк тасымалданады. Су жолының жалпы ұзындығы 6000 км. Өзен – арзан энергия көзі, бағалы балық қоймасы, жайылмасы – құнарлы топырақты шалғын.<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref>
== Тағы қараңыз ==
| |||