Оғыздар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

 

''' Оғыздар ''' – (ежелгі түрікше – оғуз; қазақша – оғыз) – орта ғасырларда Орталық [[Азия]]да өмір сүрген түрік тілдес тайпалар. Оғыздар атауын бірқатар зерттеушілер алғашқыда «тайпалар», «тайпалар бірлестігі» деген ұғымды білдірген деп есептеді. Оғыздар жайлы деректер түрлі жазба ескерткіштерде, шежіреде, жыр, аңыз әңгіме үлгілерінде ''ғұз, оғыз'' деген атаулармен ертеде орта ғасырлардан басталғаны белгілі. Оғыз атауының ұлыстық, тайпалық этнонимге айналуы түркі халықтарына ортақ «Оғызнама» жырындағы басты кейіпкер ''Оғыз қаған'' есімімен тікелей байланысты. Жырда ол барша түркі ру-тайпаларының арғы атасы етіп көрсетіледі. Уақыт өте келе оның есімі этностық атау мағынасына айналған. 7 ғасырдың басында [[Түрік қағандығы]] құрамында тоғыз-оғыз одағы пайда болды. Орхон руна жазуында [[Шығыс Түрік қағандығы]] (6 – 8 ғасырлар) құрамына кірген Оғыздар тайпалары Шығыс [[Моңғолия]]ны мекендегендігі айтылады. [[Н.Я. Бичурин]] өзінің «Ерте кездері [[Орта Азия]]ны қоныстанған халықтар жөніндегі мәліметтер» жинағында «[[Шығыс Түрік]] қағандығы кезінде Ашина ұрпағының «түрік» атымен (қайта аталып) оғыз-түрік тайпа одағының әкімшілік бірлігі болды» деп жазады. Оғыздар шамамен 8 ғасырдың орта шенінде [[Жетісу]]дан [[Қаратау]] бөктері мен [[Сырдария]]ның төменгі ағысы алқаптарына жылжи бастаған. Қырғыздар шабуылынан 840 жылы Ұйғыр қағандығы ыдырап, оған тәуелді түрік-оғыздар қарлұқтармен болған қақтығыс нәтижесінде 9 ғасырда батысқа қарай ығысты. 9 – 10 ғасырларда Оңтүстік және Батыс [[Қазақстан]] аумағында Оғыздар этносы бірте-бірте қалыптасып орнықты. Оғыздардың этностық құрамына [[Сырдария]] алқабы мен [[Арал-Каспий]] далаларын мекендеген ежелгі этностық топтар (негізінен, түріктенгендер) мен [[Жетісу]], [[Сібір]]дің көшпелі және жартылай көшпелі рулары мен тайпалары енді. Оғыздар бірнеше тайпаға, тайпалар руларға бөлінді. [[Махмұт Қашқари]]дың (11 ғасыр) деректерінде оғыздардың алғашқы 24 тайпадан, кейін 22 тайпадан құралғаны айтылады. Олар: қынық, қайығ, байундур, йуа-йыуа, салғур, афшар, бәктілі, бугдуз, байат, йаз-ғыр, аймур, қарабөлук, алқабөлук, ігдір, урәгір-йурәгір, тутырқа, улайундлуғ, тугәр-тігер, бажанақ, чувулдар, чәбич, чаруқлуғ. Жетекші руы – ''қынық''. Оғыздар ''бұзұқ (бузук), ұшұқ (учук)'' болып екіге бөлінді. Олар тиісінше оғыздар әскерлерінің оң және сол қанаттарына кірді. Осы топтардың әрқайсысы теңдей екі топқа бөлінген 24 тайпадан құралды. 9 ғасырдың соңы мен 10 ғасырдың ортасында [[Арал теңізі]], [[Каспий]] теңізі және [[Сырдария]]ның төменгі алқаптарында Оғыз мемлекеті құрылды. Мемлекет орталық ''Янгикент'' (Жаңакент) қаласы болды. [[Махмұт Қашқари]] оғыздардың Сабран (Сауран), Сіткун (Сүткент), Суғнақ (Сығанақ), Қарнақ, т.б. қалалары болғандығын айтады. 11 ғасырдың ортасында шығыстан келген қыпшақтар оғыздар мемлекетін талқандады. Оғыздардың бір бөлігі батысқа кетіп, оңтүстік орыс далаларына қоныс тепті, салжұқтар басқарған басқа бір бөлігі алдыңғы [[Азия]] елдерін жаулап алды. Оғыздардың солтүстік-батыстағы бөліктері бертін келе [[Еділ]]дің төменгі бойындағы татарлармен, оңтүстік Оралдағы башқұрттармен сіңісіп кетті. [[Сырдария]], [[Арал]] алқаптары мен Солтүстік [[Каспий]] маңын мекендеген Оғыз тайпалары қазақ тарихында айтарлықтай із қалдырған. Оғыздардың 11 – 13 ғасырларда Кавказ бен Кіші [[Азия]]ға өтіп кеткен оңтүстік тобы әзірбайжан, түрік, гагауз халықтарының этногенезінде маңызды рөл атқарды. .<ref name="test">Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы</ref>

«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref>

 

 

Ертедегі оғыз тобының орныға бастауы Батыс Жетісумен байланысты. Оғыздардың тарихи аңыздары да осы пікірді қуаттайды, оларда оғыздардың алғашқы ата-бабаларының бірінін [[Ыстықкөл]] маңында болғаны айтылады. Бұл арада жетісулық (ежелгі оғыз- дық) рулық-тайпалық бөліністер еске алынып отырса керек, олар кейін қалыптасқан оғыз тайпалар одағына кірген болатын. Атақты [[Оғыз]] ханның [[Талас]]тан [[Еділ]]ге дейінгі аралықтағы жерлерді жаулап алғаны туралы тарихи аңыздарда, онын әскерлерінде өздерін «октуғра-оғызбыз» деп атайтын бірнеше мың үйдің болғаны айтылады. Бұл атаудағы «оқ» деген термин назар аудартады, ол «[[жебе]]», «[[ру]]», «[[тайпа]]» деген ұғымдарды білдірген. Айтарлықтай бір жай сол, неғұрлым кейінгі кезде жебе белгісі ұшұқтардық — огыз әскерінің сол қанатына жататын бір фратрияның эмблемасы болды.

Оғыздар мемлекеті қыпшактайпаларының соққыларынан құлады. Оғыздардың бірсыпыра топтары қыпшақтардын тегеурінінен [[Шығыс Еуропа]]ға, [[Кіші Азия]]ға кетті, енді біразы [[Мауараннахр]]дың [[Қарахан]] әулетінің және [[Хорасан]]ның салжұқ билеушілерінің қол астына көшті. Қыпшактар XI ғасырдың ортасында талқандаған оғыздардың қалдықтары кейін келе Дешті Қыпшақтың түркі тілдес тайпаларына сіңісіп кетті.<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59ISBN 978-601-282-027-0,1-т. ISBN 978-601-282-026-3</ref>

 

*[[Тарих]]

*[[Түрік қағанаты]]

 

<references/>