Португалия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
69-жол:
<!-- |Әнұрансыз =* -->
}}
'''Португалия, Португалия Республикасы'''<ref name="source1">Қазақстан энциклопедиясы, VII-том</ref> — Оңтүстік-Батыс Еуропаның қиыр шетінде, [[Атлант мұхиты]] жағалауында орналасқан мемлекет. [[Пиреней түбегі]]нің батыс бөлігін және ''Азор'', ''Мадейра аралдарын'' алып жатыр. Солтүстігі мен шығысында [[Испания]]мен, ал оңтүстігі мен батысын [[Атлант мұхиты]] шайып жатыр. Ел аты Порту (лат. Portus Cale — «жылы кемежай») қаласы атынан бастау алады. Жер көлемі 92,1 мың км². Халқы 10,1 млн. (2000). Халқының 99%-ы ''[[португалдар]]'', қалғанын ''[[испандықтар]]'' мен ''[[бразилиялықтар]]'' құрайды.
 
== Саяси жағдайы ==
83-жол:
=== Ежелгі тарихы ===
 
[[Сурет:Spanish reconquista.gif|thumb|Пиреней түбегіндегі халықтар көші(790-1300ж.)]]Португалия аумағын адамдар [[тас дәуірі]]нен мекендей бастаған. [[Қола дәуірі]]нде елдің солтүстікнде металлургиялық өндіріс дамыды. Б.з.б. 1-мыңжылдықта Португалияға [[кельттер]] келіп қоныстанды. Б.з.б. 4 — 3 ғ-ларда [[лузитандар]] көшіп келді. Олар мал шаруашылығымен және егіншілікпен шұғылданды. 5 ғ-да Португалия жері свевтер корольдігінің құрамына енді. 585 ж. вестготтар свевтер мемлекетін өздеріне қосып алды.
 
=== Ортағасырлардағы Португалия ===
 
713 — 18 ж. Португалияны арабтар мен берберлер басып алып, ''Кордово халифатының'' құрамына кіргізді. 1143 ж. тәуелсіз Португалия корольдігі (астанасы Коимбра) құрылды. 13 ғ-да Португалияда сословиелік монархия орнап, 15 — 16 ғ-ларда абсолютизм орнықты. 15 ғ-да португалдар Африканың батыс жағалауын, Мадейра, Жасыл Мүйіс және Азор аралдарын өзіне қаратты. 1500 ж. Бразилияны басып алуға кірісті. Шығыс Африкаға, [[Үндістан]]ға, [[Оңтүстік-Шығыс Азия]]ға экспансиясы күшейді. 1581 — 1640 ж. Испанияның қол астына қарады.
 
=== Жаңа замандағы Португалия ===
 
[[Сурет:Portuguese colonial war map1.PNG|thumb|left|Африкадағы Португалия отарларының соғысы(1961-74ж.)]]1703 жылдан бастап [[Англия]]ға, 1807 ж. [[Франция]]ға тәуелді болды. 1820 ж. қыркүйекте либералдық конституция күшіне енді. 1822 ж. 7 қыркүйекте Бразилия тәуелсіздігін алды. 1910 ж. 4 қазандағы португал революциясы нәтижесінде монархия құлатылды. [[Бірінші дүниежүзілік соғыс|1-дүниежүзілік соғысқа]] (1916 жылдан бастап) [[Антанта]] жағында қатысты. Соғыстан кейін елде саяси жағдай күрт нашарлап, 1926 ж. 28 мамырда Португалияда әскери диктатура орнады. 1932 ж. шілдедегі төңкерістен кейін фашисттік тәртіп орнады. [[Екінші дүниежүзілік соғыс|2-дүниежүзілік соғыстан]] кейін Португалия [[АҚШ|АҚШ-пен]] тығыз әскери-саяси ынтымақ орнатты. 1948 ж. 28 қыркүйекте ''Маршалл жоспарына'', 1949 ж. 4 сәуірде НАТО-ға қосылды. 1950 — 70 ж. елде саяси жағдайлар қайта шиеленісті. Португалияның отарларында ұлт-азаттық қарулы көтерілістер басталды. 1974 ж. сәуірде елде әскерилер көтеріліс жасап, Ұлттық құтқару кеңесін құрды. Отарлардың губернаторлары орнынан алынып, парламент, Ұлттық халық қимылы фашисттік партиясы, Қауіпсіздік бас басқармасы таратылды, саяси тұтқындар босатылды, сөз, баспасөз бостандығы жарияланды. Португалияда демократиялық өзгерістер жариялана бастады. 1975 ж. елде мемлекеттік және аграрлық реформалар жүргізілді. Португал үкіметі Африкадағы отарларына толық тәуелсіздік берді. 1976 ж. сәуірде жаңа конституция қабылданды. 1976 жылдан Португалия нарықтық қатынасқа толық көшкен, көппартиялы демократиялық елге айналды.
 
== Экономикасы ==
 
[[Сурет:Eurozone.svg|thumb|Португалия Еурокеңеске(көкпен боялған) мүше]][[Сурет:Portugal EU.svg|thumb|left|Португалия - ЕО мүшелерінің бірі]]Португалия ''индустриалды-аграрлы'' ел. Елде металл өңдеу, химия, мұнай өңдеу, тігін, балық консервілеу, шарап жасау өндірістері жақсы дамыған. Соңғы жылдары кеме жасау және жөндеу, электр жабдықтары, күкірт қышқылы, тыңайтқыш, тоқыма, аяқ киім өндірісі дамуда. Халқының 20%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Басты ауыл шаруашылығы өнімдері — астық өнімдері (бидай, күнбағыс), картоп, жүзім, зәйтүн жемісі, ет және сүт өнімдері алынатын мал шаруашылығы дамуда. Елге туризм едәуір табыс әкеледі. Экспортқа тігін және тоқыма өнеркәсібі өнімдерін, шарап тығынын (әлемде алдыңғы орында), ағаш өнімдерін, шарап, аяқ киім, қағаз, балық және балық өнімдерін, электр жабдықтарын шығарады. Сырттан отын-энергия өнімдері, химиялық өнімдер, құрал-жабдықтар, азық-түлік, көпшілік тұтынатын тауарлар әкелінеді. Ұлттық табыстың жан басына шаққандағы мөлшері 13 840 АҚШ долл. (1997). Негізгі сауданыа серіктестері: Ұлыбритания, Германия, Франция, Италия және АҚШ.
 
== Дереккөздер ==
== Пайдаланған әдебиет ==
* Қазақ энциклопедиясы
* Варьяш О.И., Черных А.П., Португалия: дороги истории, М., 1990
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Португалия» бетінен алынған