Уикипедия

Жиембет жырау: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Өңдеу түйіні жоқ
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
11-жол:
| spouse =
}}
'''Жиембет Бартоғашұлы''' ((1570-1575) жылдар шамасында туып, [[1643]] жылы дүниеден қайтқан). Қазақтың аса талантты жырауы, биі әрі жеңімпаз батыры. Ол Кіші жүздің Байұлы тайпасының Тана руынан шыкқан. Жиембеттің жас шағы қазіргі Батыс Қазақстан аймағының [[Өзен]], [[Жем]], [[Арал]] аралығындағы [[ауыл|ауылдарда]]дарда өткен. 16 жасынан [[хан|хандар]]дар, [[би|билер]]лер, [[батыр|батырлар]]лар жанында жүріп, [[ел]] билігіне араласады. Өсе келе ол Есім ханның беделді биі әрі батыры дөрежесіне көтеріледі. Талай ұрыс, шайқастарға катысып, ерлік көрсетеді. Ханның жауынгер жасағын баскарып, жеңімпаз қолбасшы болады. Ол сонымен бірге Еңсегей бойлы Ер Есімнің [[кіші жүз]] еліндегі ең бір беделді бас биі ретінде танылады. Жиембет әсіресе [[1620]] жылғы [[Есім]] ханның ойрат-қалмақтармен соғысы кезінде ерекше [[ерлік]], [[тапқырлық]] көрсетіп, шапқыншы жауды ойсырата жеңіп, бетін кайтарады.<ref>Қазақ Совет энңиклопедиясы (4-том, 443-бет)</ref>. [[Жиембет]] жыраудың ересен ерлігі мен [[әділ]] де алғыр билік қызметі былай жазылған: "...Ол Есім ханның кіші жүздегі ел басқарушы биі, қолбасшы батыры болған. Қалмақтарға қарсы [[1620-27]] жылдарғы жорықтарға қатысып [[ұйымдастырушылық]] қабілетімен, ерлігімен көзге түскен". Сөйтіп ол үлкен [[абырой]], [[бедел|беделге]]ге ие болады.
Жиембет бидің Есім ханмен бұл [[достық]] қарым-қатынасы ұзаққа бармайды. Екеуінің арасында ел аралық бітімгерлік, [[жер дауы]], [[жесір дауы]] кезінде келіспеушілік өрістей береді. Бетің бар, жүзің бар демей, турасын кесіп айтатын [[қайсар]] өжет би Есім ханның кейбір озбыр жөн-жосықсыз іс-әрекеттеріне қарсы шығады. Оның бұл мінезі ханға да жаға бермейді. Сөйтіп хан мен бидің арасы суи бастайды. Жиембет ханнан іргені аулақтатып, қол астындағы елге өзінше билік жүргізе бастайды. Мұны білген хан оның соңына түсіп, куғынға салады. Сонда бір кездесуде Жиембет жырау Есім ханға былай депті:
39-жол:
Қарағай менен қайыңдай.
Көруші едім Есім хан,
Ханымды - [[күн|күнім]]ім, сізді - айымдай.
Сырым саған түзуді,
Садаққа салған бұлындай.
84-жол:
Міне содан бері бұл толғау ел жадында сақталып, жатқа жырланып бізге жеткен.
 
Хан мен би арасындағы сол бір келіспеушілік өрши түседі. Бұл жанжалға енді мынадай бір жесір дауы кеп жалғасады. Ол былай: Қасым ханның атасы [[Тәуекел]] өліп, оның [[Ақторғын]] дейтін әйелі жесір калады. Ақторғын өзі сұлу, келбетті, әрі ақылды болса керек. Қасым ағасының жылы өткен соң Ақторғын жеңгесін [[Әмеңгерлік|әмеңгерлікпенәмеңгерлік]]пен өзі алмақ ойда жүреді. Ал, Ақторғын болса, өзі сүйетін Жолымбет нағашысының бір батыр насат інісімен көңіл қосып жүріп, жүкті боп қалады. Мұны сезген Қасым хан енді бұрынғыдан бетер қаһарланады. Жиембеттің батыр інісі Жолымбетті қарауындағы мың сан қолымен шүршіт соғысына айдайды. Әлгі [[батыр]] жігітті зынданға салады. Жиембет биді ойрат соғысынан қолға түскен құлдарға косып, жер аудармақ болады.
Хан бұйрығы бойынша [[Жолымбет]] батыр өз сарбаздарымен шығысқа аттанып, алты ай дегенде зор [[жеңіс]], мол олжамен оралады. Жүздеген пенде-шүршітті ханға әкеп сыйға тартады. Есім хан бір жағынан [[Жолымбет|Жолымбеттің]]тің бұл ерлігіне риза болса да, екіншіден іштей оған деген өшпенділігін тастамайды, қайта өршіте түседі. Бір айтыс тартыста Жолымбеттің көзін жоймақ боп оны әуелі зынданға тастатып, артынан дарға асылсын деп, жұртқа жар салады. Осы жарлықты есіткен Жиембет би дар басына жетеді, сөйтеді де анадай жерде [[би]], батырлар ортасында тұрған Есім ханға тура барып былай деп зәрлі де, қаһарлы жырын термелейді:
 
<poem>Өмірің қатты, Есім хан,
91-жол:
Басын бер деп батырдың,
Қанын ішіп канбаққа,
Жанын отқа [[салмақ|салмаққа]]қа,
Атадан жалғыз ол емес,
Хан ие, ісің жол емес!
109-жол:
 
- Жырауым, - дейді хан Жиембетке қарап - мен өзіңді сыйлап бір өтінішіңді қабыл алдым. Енді сіз де бұрынғы райыңыздан қайтарсыз?!
- Қайтпағанда ше, [[хан]] ием, - деп би екі бүктелген [[бұзау]] тісті [[Қамшы|қамшысынқамшы]]сын төсіне басып оған [[ризалық]] білдіреді.
Ханның Жолымбет батырды жазадан құтқарып, оның ағасы Жиембет биді риза етуінде үлкен мән бар-тын. Жесір даулап бір батырды дарға асқанша, оның қарамағындағы қалың бұқара елді өзіне каратып, билік ауқымын бұрынғыдан да кеңейту, нығайту еді. Ол ең алдымен осыны ойлады. Егер осылай шешімге келмеген күнде, Жиембет жырау оның бұл озбырлығын бүкіл [[Жайық]] жағалауындағы елге жайып жіберуі мүмкін еді. Есім хан сөйтіп дегеніне жетеді.
 
117-жол:
Бірінші толғауы:
<poem>
[[Бас|Басы]]ы саудың түгел - дүр,
Толған тоғай малы - дүр.
Тоқтамай соққан толағай,
150-жол:
Қайрымсыз болған хандарға,
Тиер ме екен бір күні,
Жолбарыстай шеңгелім!</poem>
 
Сол айдаудан Жиембет би [[1643]] жылы ауылына қайтып оралады. Бұл кезде [[Есім хан]] өлгенді. [[Ел-жұрты]], ағайын-туыстары өзінің сүйікті биі, талай ел қорғаны болған батырын зор құрмет көрсетіп қарсы алады. Төбесіне көтеріп оған [[сый-құрмет]] көрсетеді. Айдау, бұғауда тапқан кесел, жарақатын жазуға көмектеседі. Бірақ [[жырау]] бұрынғыдай көсіліп жырлай алмайды. Дендеп кеткен ауру алмай қоймайды. Жетпістен асқан шағында бұл дүниемен коштасады.
Біз Жиембеттің билік кызметіне қатысты сөз қозғадық, ал оның жыраулық таланты өз алдына арнайы сөз етуді кажет етеді. Жиембет жыраудың біраз толғаулары "Бес ғасыр" жинағында жарияланған.<ref>Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647</ref><ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
ISBN 9965-607-02-8 </ref><ref>Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6 </ref>
 
==Дереккөздер==
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
 
{{Bio-stub}}▼
{{wikify}}
 
{{Суретсіз мақала}}
 
[[Санат:Тұлғалар]]
 
 
▲{{Bio-stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Жиембет_жырау» бетінен алынған