Кальций: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Кальций''' IV период, II топтың негізгі топшасының элементі. Реттік немірі 20, ендеше ядросында 20 [[протон]] мен 20 [[нейтрон|нейтроны]]ы бар (А_r=40), [[электрон|электрондарының]]дарының жалпы саны да 20. Кальцийдің электрондық [[формула|формуласы]]сы ls²2s²2p⁶3s²3p⁶4s², валенттілік электрондары 4s² болғандықтан кальций косылыстарында II [[Валенттілік|валентті]].<ref>Химия: Усманова М. Б., Сақариянова Қ. Н. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2009. - 288 бет. ISBN 9965-34-929-0</ref>

* [[фосфаттар|фосфаттары]]ы - [[фосфорит]] Са₃(Р0₄)₂, [[апатит]] Са₅(Р0₄)₃0Н, [[фторапатит]] Са₅(Р0₄₎₃Ғ, [[флюорит]] СаҒ₂.

Ат. н. 20; ат. м. 40,08; балқу t 842°С; қайнау t 1495°С тығыздығы 1,55 г/см². Кальцийді [[1808]] жылы [http://chem100.ru/index.htm ағылшын ғалымы Г.Дэви] ашқан. Түсі [[күміс|күмістей]]тей ақ, жеңіл [[металл]], белгілі [[изотоп|изотоптары]]тары 14, табиғи изотоптары 6. Негізгі [[минералдар|минералдары]]ы: [[кальцит]], [[ангидрит]], [[гипс]], [[флюорит]], [[апатит]], т.б.

Осы [[реакция|реакциялардың]]лардың барлығында кальций - [[тотықсыздандырғыш]].

[[Оттек|Оттекпен]]пен оңай әрекеттесіп, қыздырғанда жанады. [[Металлоидтар|Металлоидтармен]]мен тікелей әрекеттеседі. Кальций металын өнеркәсіпте екі жолмен алады:

# [[электролиз]] әдісімен алу үшін балқыған [[Калций хлориді]] (CaCl₂) арқылы тұрақты [[ток]] жіберіп, [[катодт|катодта]]а таза Калций металын алады;

# екінші әдіс Al не Mg ұнтағының [[әктас|әктаспен]]пен аралас қоспасын [[вакум|вакумда]]да 1100 – 1200°С-та қыздыру арқылы алады. Калций көмегімен [[уран]], [[торий]], [[ванадий]], [[хром]], [[цирконий]], [[бериллий]], [[тантал]] сияқты қиын балқитын, сирек те шашыранды, ілеспе металдарды тотықсыздандырып өндіреді.

<p style="text-indent: 25px;"> ''Кальций оксиді'' — ақ түсті қиын балқитын зат. Техникада оны "сөндірілмеген әк" деп атайды. Оны әктасты жоғары [[температура|температурада]]да (1000 C⁰ шамасында) қыздырып, ыдырату арқылы алады:</br />

<p style="text-indent: 25px;"> Кальций оксиді — нағыз негіздік оксид. Кальций сілтілікжер металл болғандықтан, оның [[Оксидтер|оксиді]] сумен оңай әрекеттесіп кальций гидроксидін, яғни сілтісін түзеді: </br />

<p style="text-indent: 25px;"> Бұл [[реакция]] өте қуатты жүреді, су бұрқылдап "қайнап" жатады, тіпті біразы буланады. Нөтижесінде, ''сөндірілген әк'' деп аталатын көпсіген кеуек ақ ұнтақ түзіледі. Кальций [[Гидроксидтер|гидроксиді]] суда аз ериді. Оның қанық ерітіндісі лабораторияда әк суы деген атпен жиі колданылады. Кальций гидроксиді ерітіндіде иондарға толық диссоциацияланады:</br />

<p style="text-indent: 25px;"> Сілті ерітіндісінің түзілгені [[ФЕНОЛФТАЛЕЙН|фенолфталеиннің]] [[ФЕНОЛФТАЛЕЙН|таңкурай]] түске боялуынан байқалады. Кальций гидроксиді қышқылдармен және қышқылдық оксидтермен әрекеттесіп бейтараптанады. Бұл реакцияны [[лаборатория |лабораторияда]]да көмірқышқыл [[газ|газын]]ын анықтау үшін қолданады. Әқ суына [[Көмір Қышқыл Газы|көмір қышқыл газын]] жібергенде, ол алдымен ерімейтін [[карбонат]] түзіп, лайлана бастайды:</br />

::Са(ОН)₂ + CO₂ = СаСО₃↓ + Н₂О</br>

Газды одан өрі жібере берсе, лай көрінбей кетеді, өйткені суда ерімейтін орта тұз ерімтал қышқыл тұзға айналады:</br />

<p style="text-indent: 25px;"> Кальций тұздарының құрылыста үлкен маңызы бар. Олардың сумен химиялық байланысып, [[кристалгидраттар]] түзетін қабілетін кеңінен пайдаланады. Мәселен, [[табиғи гипс|табиғи гипсті]]ті CaS0₄ • 2Н₂0 өртегенде, өзінің кристалдық суының біразын жоғалтып, алебастрға айналады:</br />

<p style="text-indent: 25px;"> [[Алебастр]] ұнтағын сумен араластырғанда кері реакция жүріп, қайтадан [[гипс]] түзіп катаяды. Гипстің бұл қасиетін тек құрылыста қолданып коймайды, оны өшекейлік бедер, [[статуэткалар]] жасағанда және [[медицина|медицинада]]да пайдаланады.

<p style="text-indent: 25px;"> Көпшілікке белгілі цементтің күрамында кальцийдің [[Силикаттар|силикаттарысиликаттар]]ы мен [[алюминат|алюминаттары]]тары жүреді. Бұл тұздарды күммен қосып араластырғанда қатая бастайды, ейткені түзілетін кристалдар өзара ұстасып, берік [[материал|материалға]]ға айналады.

<p style="text-indent: 25px;"> ''' Табиғаттағы кальций қосылыстарының айналымы.''' Табиғатта жүретін көптеген процестер кальций түздарымен байланысты болады. Осындай процестің [[модель|моделі]] ретінде жоғарыда қарастырылған кальций карбонатының [[гидрокарбонат|гидрокарбонатқа]]қа айналуын және оған кері реакцияларды алуға болады. Жаңбыр және басқа да табиғи сулар ауадағы кемірқышкыл газын ерітіп, [[көмір]] қышқылын түзеді:</br />

<p style="text-indent: 25px;"> Қышкыл ерітіндісі [[топырақ|топыраққа]]қа сіңіп, жолында әктасының қорын кездестірсе, оны ерітіп, [[карбонаттар|карбонатты]] гидрокарбонатқа айналдырады. Гидрокарбонат оңай еріп кетеді, нәтижесінде әктасының қалың жынысында үлкен бос кеңістік ("карсты үңгірлер") пайда болады.

Кальций гидрокарбонатының ерітіндісі баяу ыдырайды, ал кыздырғанда, бұл процесс күшейе түседі: </br />

<p style="text-indent: 25px;"> Карбонаттардың [[гидрокарбонаттар|гидрокарбонаттарға]]ға айналуы және кері жүретін [[процесс]] [[атмосфера|атмосферада]]да көмірқышқыл газының шамасын (ауада 0,3% CO, бар) тұрақты ұстап тұруға тікелей әсер етеді. Ауадағы С0₂ мөлшері арта бастаса, оның суда еруі молайып, мұхиттағы өктастар оны байланыстырып, ерімтал түзға айналдырады. Ал көмірқышқыл газы азая бастаса, мүхиттагы гидрокарбонаттар ыдырап, С0₂ бөле бастайды, сөйтіп, ерімейтін карбонаттарды түнбаға түсіреді.

Калций [[инертті газ|инертті газды]]ды тазартып [[болат]], [[никель]], [[мыс]], т.б. металдарды балқыту үшін қоспа ретінде пайдаланылады.

<ref name="test">Қазақстан Энциклопедиясы</ref><ref> Химия: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңделген, толықтырылған 2-бас. / Н. Нұрахметов, К. Сарманова, К. Жексембина, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 208 бет: суретті. ISBN 9965-36-702-7 </ref>