Қарашай-Шеркесия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Batyrbek.kz (талқылау | үлесі) ш емле |
ш clean up, replaced: Пайдаланылған Әдебиеттер → Дереккөздер using AWB |
||
37-жол:
}}
'''Қарашай-Черкесия''', Қарашай-Черкес республикасы – [[Ресей Федерациясы]]ның құрамындағы ұлттық құрылым. Солтүстік [[Кавказ]]да орналасқан. [[Ставрополь өлкесі|Ставрополь]] және [[Краснодар өлкесі|Краснодар өлкелерімен]], [[Қабарда-Балқария|Қабарда-Балқария Республикасымен]], сондай-ақ [[Грузия]]мен шекаралас.
▲'''Қарашай-Черкесия''', Қарашай-Черкес республикасы – [[Ресей Федерациясы]]ның құрамындағы ұлттық құрылым. Солтүстік [[Кавказ]]да орналасқан. [[Ставрополь өлкесі|Ставрополь]] және [[Краснодар өлкесі|Краснодар өлкелерімен]], [[Қабарда-Балқария|Қабарда-Балқария Республикасымен]], сондай-ақ [[Грузия]]мен шекаралас.
==Географиясы==
Жер аумағы 14,3 мың км2, халқы 436,1 мың адам. Орталығы – [[Черкесск]] қаланың ұлттық құрамы: [[орыстар]] – 175,9 мың (42,4%), [[қарашайлар]] – 129,4 мың (31,1%), [[черкестер]] – 40,2 мың (9,7%), [[абазиндер]] – 27,5 мың (6,6%) және [[ноғайлар]] – 13 мың адам (3,1%). Сондай-ақ [[татар]], [[армян]], [[грек]], [[белорус]], [[қабардалар|қабарда]] ұлтының өкілдері бар. Байырғы тұрғындарының түгелге жуығы (қарашайлардың 99,2%-ы, черкестердің 98%-ы) республикадан тысқары жерлерде тұрады. Ресми тілі – қарашай, черкес, абазин, ноғай, орыс тілдері.
Негізгі заңы – 1996 ж. 5 наурызда қабылданған Конституция. Жоғары лауазымды басшысы – Республика әкімі. Ол 5 жыл мерзімге сайланады, бүкіл атқарушы билікке жетекшілік жасайды. Заң шығарушы органы – халық жиналысы, 73 депутаттан тұрады. Әкімшілік-аумақтық жағынан 8 ауданға бөлінеді.
Line 48 ⟶ 47:
Үлкен Кавказдың солтүстік беткейін, [[Эльбрус]]тың батысы мен солтүстігін ала, оңтүстігінде Бас немесе Суайрық жотадан бастап, солтүстігінде [[Кавказ]]дың етегіне дейінгі аралықта орналасқан. Солтүстігін Бүйір жота (ең биік жері – [[Эльбурс]] шыңы, 5642 м) алып жатыр. Бас жотада [[Пшиш]] (3790 м), Домбайөлген (4046 м), Гвандра (3984 м) шыңдары бар. Басты асулары – [[Клухор]] және [[Марух]]. Климаты биіктік белдеулерге байланысты өзгеріп отырады. [[Тау]] етегінде [[қаңтар]], [[ақпан]] айларының орташа температурасы 5°С, биік белдеуінде 10°С. Ал шілде мен тамыздың орташа температурасы тау етегінде 21°С, тауда 8°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 550 – 2500 мм. [[Эльбрус]] пен Бас жотаның шыңдарын мұз жауып жатыр. Басты өзендері – [[Кубань]] және оның салалары (Теберда, Үлкен Зеленчук және Кіші Зеленчук, Уруп, Үлкен Лаба). Солтүстігінде қара топырақты өңірлер оңтүстікке қарай тау орманының қоңыр топырағына және таудың шалғын топырағына ұласады. Тау етегінде далалық өсімдіктер, таулы бөлігінде жалпақ жапырақты (шамшат, емен, қайың, т.б.), өзен аңғарларының жоғарғы ағысында қылқан жапырақты (қарағай, шырша, май қарағай) ағаштар және субальпілік, альпілік шалғын өседі. Орман 344 мың га алқапты алып жатыр. Теберда қорығында қоңыр аю, сілеусін, орман мысығы, елік, тур, сондай-ақ ұлар, құр, т.б. кездеседі. Жез, вольфрам, тас көмір, алтын, т.б. кен орындары бар, құрылыс индустриясына қажетті шикізат қоры мол.
==Тарихы==
Қарашайлар мен черкестердің арғы ата-бабалары ежелден осы өлкені мекен еткен. Оны тас дәуірінің археологиялық ескерткіштерінен (Кардоник, Овечка, Явора қоныстарынан) көруге болады. 9 – 10 ғ-ларда Қарашай-Черкесия жері аландардың алғашқы мемлекеттік бірлестігіне қараған. Алан мемлекеті [[Византия]]мен, хазарлармен, грузиндермен саяси және экон. байланыс жасады. 10 ғ-дың қарсаңында адыгей-черкес ұлысы қалыптасты. 13 – 14 ғ-ларда қарашай халқының қалыптасу процесі аяқталды. 14 – 16 ғ-ларда [[Абхазия]]дан қоныс аударған абазалар, 17 ғ-да Азау жағасынан, Еділ бойынан ноғайлар келді. 15 – 18 ғ-ларда қарашай-черкестер [[Осман]] сұлтандығы мен [[Ресей]] арасындағы соғыстарға белсене араласты. Ұзаққа созылған соғыстардан шаршаған халық 18 ғ-дың аяқ кезінен бастап Ресейге бағына бастады. 19 ғ-дың 1-жартысында толық бағынды. [[Ел
==Экономикасы==
Қарашай-Черкес индустриялды-аграрлы ел. Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу мен сақтау, [[химия өнеркәсібі|химия]] (резина-техникасы), [[мұнай химиясы]], [[машина жасау]], құрылыс материалдары, [[түсті металлургия]], [[жеңіл өнеркәсіп|жеңіл]] және [[тамақ өнеркәсібі]] жақсы дамыған. Туризмді дамытуға қолайлы жағдайлары бар: Теберда, Домбай, Архыз, т.б. демалыс орталықтары шет елдерге мәлім. Өндірістік салалардағы негізгі қордың үлес салмағы: өнеркәсіпте – шамамен 30%, ауыл шаруашылығында – 33 – 34%, транспортта – 12%, құрылыста шамамен 4% болады. Әр түрлі меншік пішіміндегі 506 кәсіпорын жұмыс істейді. Солардың арасында ең ірі өндіріс ошақтары: “Резина-техник” АҚ, “Черкес химиялық өндірістік бірлестігі” фирмасы, “Холодмаш” АҚ, “Кавказцемент” “Каскад” және “Полет” радиозауыты, Адыг-Хабл ауданың Эркин Шахар қант зауыты, т.б. Өсімдік және мал шаруашылығы жақсы дамыған. Еуропадағы ең ірі жылыжай – “Южный” комбинаты (“айнаның” көлемі 144 га-дан асады) жабық жүлгеде көкөніс түрлерін өсіріп, ТМД елдеріне жеткізеді. Мал шаруашылығы ет-сүт өндіру бағытында дамыған. Сондай-ақ жылқы, құс, тебіндеп жайылатын қой тұқымдарын өсірумен айналысатын жеке фермерлер саны көбейіп келеді. Соңғы кезде қой терісін өңдеп жүн, былғары, күдері өндіруге мән беріле бастады.
Line 57 ⟶ 56:
*http://www.bitcapark.ru/mwiki/index.php?title=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BE-%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA
== Дереккөздер==
<references/>
{{stub}}▼
{{wikify}}
[[Санат:Ресей республикалары]]
▲{{stub}}
| |||