Киттәрізділер

КИТ, киттәрізділер (Cetacea) – суда тіршілік ететін сүтқоректілер отряды. Ғалымдар К-тердің арғы тегі құрлықта тіршілік еткен ежелгі тұяқтылар не қарапайым жыртқыштар (креодонттар), тіпті, бор кезеңінің жәндікқоректілері де болуы мүмкін деген болжам айтады. Бұлардың қазба қалдықтары төм. эоцен дәуірінен сақталған. Қазақстанда Маңғыстау түбегінен төм. сармат қабатынан табылған. Қазіргі кезде К-тердің 2 отряд тармағына (тісті кит және мұртты кит) жататын 38 туысы, 80-нен астам түрі мұхиттарда, теңіздерде, кейбір түрлері (дельфиндер) өзендерде таралған. Денесінің ұз. 1,1 – 33 м-ге дейін, салм. 30 кг-нан 150 т-ға дейін жетеді. Дене пішіні жұмыр қос қалақты терілі, құйрық жүзбеқанаты көлбеу бағытта орналасқан. Көпшілік түрінің басы жалпақ, мойны айқын байқалмайды. Алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Артқы аяқтары жойылған, тек жамбас сүйектерінің (кей түрінде ортан жіліктің) қалдықтары сақталған. К-тердің терісі түксіз жалаңаш, тері астында май қабаты жақсы жетілген (қалыңд. 18 – 50 см). Бұл дене темп-расын реттеуге қатысады. Терісінде май, тері бездері болмайды, сүт бездері жақсы жетілген. Тыныс алу мүшесі – танау тесігі (1 не 2) төбесіне қарай орналасқан. Ол тек тыныс алу-шығару кезінде ғана ашылады. К-тердің қанының құрамында гемоглобиннің, бұлшық еттерінде ерекше белокты зат – миоглобиннің болуы су астында 30 – 40 мин (кейде одан да ұзақ) тыныс алмай тіршілік етуіне септігін тигізеді. Барлық К-тердің ауыз қуысы өте үлкен. Бұлар тісі ең көп жануарларға жатады, мыс., тісті К-тің тісінің саны 272 болса, Амазонка дельфинінің бір ғана үстіңгі сойдақ тісі алға қарай 3 м-дей созылыңқы болады. К-тердің миы күрделі құрылысты әрі жақсы дамыған. Олардың сезу мүшесінің қызметін қылшықты мұртшалары атқарады. Көзі су астында, су үстінде де жақсы көреді. К-тердің есту мүшесі жақсы дамыған, құлақ қалқаны болмайды. Қорегін тұтастай жұтады. Сілекей бездері болмайды. Қарны күрделі құрылымды (3 – 14 бөлімнен тұрады). К-тердің көпшілігі – моногамды. Олар 2 – 6 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Екі жылда бір рет балалайды. Буаздық мерзімі 10 – 12 ай. Аналығының жыныс саңылауының екі бүйірінде 2 емшегі болады. Арнайы бұлшық еттердің жиырылып-жазылуынан сүт баласының аузына шашырайды. К-тер баласын 4 айдан (майда дельфиндер) 1 жылға дейін (кашалоттар) емізеді. К-тің сүті өте құнарлы: сиыр сүтімен салыстырғанда май 10 есе, белок 3 есе көп. Баласы тәулігіне 450 л-ге дейін сүт емеді, 4 см-ден астам өсіп, 90 кг-дай салмақ қосады. Табиғатта 30 – 50 жылдай тіршілік етеді. Көпшілік түрі топталып, үйірленіп жүреді, теңіз жануарларымен қоректенеді. К-тердің саны жылдан-жылға азаюда, әсіресе, ірі К-тердің біраз популяциясының жойылып кету қаупі бар. Сондықтан К. аулау кәсібін реттеу мақсатында Халықар. комиссия (оған дүние жүзінің 20 мемлекеті мүше) ұйымдастырылған (1946). К-тердің санын сақтау үшін қорғауға алынып, олардың 18 түрі мен 1 түр тармағы Халықар. табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген.

Сурет:Сурак.jpg