Жер сілкіну: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Жер сілкіну''', '''жер сілкінісі''' (араб тілден ескірген сөз '''зілзала''' {{lang-ar|زلزال}}, {{lang-en|earthquake}}) — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.

Жер сілкінісін [[сейсмология]] ғылымы зерттейді. Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды.

Жерсілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді.

[[Жанартаулық жерсілкіну]] қазіргі [[жанартау]]лар әрекет ететін аудандарда дамыған.

[[Денудациялық жерсілкіну]] таулы аудандардағы [[тау жынысы]] массаларының шатқалдарға құлауынан, жер асты қуыстары мен [[карст үңгірі|карст үңгірлерінің]] опырылуынан және ірі жылжымалардың ықпалынан туындайды.

[[Тектоникалық жерсілкіну]] [[литосфера]]ның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады. Мұндай жерсілкіну — Жер қыртысында ұзынынан созылған жарылымдар жасайды. Жарылым қанаттары ығыстырушы жазықтық бойынша бір-бірімен салыстырғанда, лездік жылдамдықпен ығысуына байланысты, босанып шыққан энергия [[серпімді тербеліс]]тер, яғни сейсмикалық толқындар түрінде жан-жаққа таралады.

Сейсмикалық толқындар [[қума толқын|қума]], [[көлденең толқын|көлденең]] және [[беттік толқын]]дар болып үшке бөлінеді.

Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тау жыныстарының құрамына, құрылымына және физикалық жағдайына байланысты болады.

Қума толқындардың таралу жылдамдығы 5 – 6 км/с, көлденең толқындардікі 3 – 4 км/с.

Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден ([[1966]] жылғы [[Ташкент]] жерсілкінуінде – 8 км) жүздеген км-ге ([[1960]] жылғы [[Чили]]дегі жерсілкіну) дейін жетеді.

Ал [[1957]] жылғы [[Гоби Алтайы]]ндағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей жарылымдар жүйесі пайда болған.

Жер қыртысында немесе [[мантия]]ның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жерсілкіну ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын [[гипоцентр]], Жер бетіндегі проекциясында орналасқан ауданды [[эпицентр]] деп атайды.

Жерсілкіну үлкен апаттарға әкелетіндіктен оның қай жерде, қашан және күші қандай болатынын болжау өте маңызды мәселе.

Сейсмикалық есептеулер бойынша, орташа алғанда Жер шарында жылына 1 – 2 апатты (күші 10 балдан жоғары), 9 – 15 жойқын, 50 – 100 қиратушы, 300 – 500 өте күшті жерсілкіну болады.

Жерсілкіну, өте сезгіш аспаптар – [[сейсмограф]]тармен жабдықталған сейсмикалық стансаларда зерттеледі.

Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта жерсілкіну болуы мүмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.

Осының негізінде сейсмикалық аудандау жүзеге асырылады.

*[[Тынық мұхиттық белдеу]] — Тынық мұхитының батыс және шығыс жағаларын айнала орналасқан.

Бұл белдеуге жас қатпарлы таулар (Альпі, Апеннин, Карпат, Кавказ, Гималай, Кордильерлер, Анд, т.б.), сондай-ақ, құрлықтардың су асты шеттерінің жылжымалы белдемдері (Тынық мұхитының батыс шеттері, [[Алеут аралдары|Алеут]] , [[Куриль аралдары|Куриль]], [[Жапония]], [[Малайя аралдары|Малайя]], [[Жаңа Зеландия]], т.б. аралдар, [[Кариб теңізі|Кариб]], [[Жерорта теңізі|Кариб]] , т.б. теңіздер) кіреді.

Бұл белдеуде барлық жерсілкіну болатын ошақтардың 68%-ы орналасқан.

*[[Жерорта теңіздік белдеу]] — Еуразияның оңтүстік арқылы, батыста [[Португалия]] жағаларынан, шығыста Малайя аралдарына дейін созылады.

Бұл белдеуде жерсілкіну болатын ошақтардың 21%-і орналасқан.

Жерсілкіну ошақтарының белгілі бір географиялық аудандарда ғана орналасуы Жердің геологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты.

Күшті жерсілкіну үлкен апат әкелетіндіктен, ол басқа табиғи құбылыстардың барлығынан қатерлі. Жерсілкіну қай аймақта болатынын болжау шешілгенімен, оның қашан және күші қандай болатыны әзірше толық шешімін тапқан жоқ.