Сүтқоректілер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Сүтқоректілер''' – жануарлардың аздаған бір тобы. Алайда олар әр түрлі ортада – [[құрлық|құрлықта]]та болсын, суда болсын, ауада болсын – кез келген жағдайда, кез келген климатта өмір сүруге бейім келеді. Олардың миы (дене мүшелерінің өзгелеріне қарғанда) басқа жануарлармен салыстырғанда үлкен болады. Сүтқоректілер қатарынан құрлық пен теңіздің ең үлкен жануарлары – мұхитта [[кит|киттер]]тер және құрлықта [[піл|пілдер]]дер болып табылады.'''Сүтқоректілер''' – жануарлардың аздаған бір тобы. Алайда олар әр түрлі ортада – құрлықта болсын, суда болсын, ауада болсын – кез келген жағдайда, кез келген климатта өмір сүруге бейім келеді. Олардың миы (дене мүшелерінің өзгелеріне қарғанда) басқа жануарлармен салыстырғанда үлкен болады. Сүтқоректілер қатарынан құрлық пен теңіздің ең үлкен жануарлары – мұхитта киттер және құрлықта пілдер болып табылады.

'''Сүтқоректілер''' жануарлар дүниесінің жоғары сатыдағы тобын құрайды. Бұған ұрпағын тірі туып, сүтімен асырайтын жылықанды жануарлар жатады. Қазіргі кезде сүтқоректілердің 5000-ға жуық түрлері жер шарының барлық аймақтарында кеңінен таралған. Олар түрлі табиғи орта жағдайларында (суда, аспанда ұшып жүріп, жер астында, құрлықта, ағаш басында) тіршілік етеді. Сүтқоректілерді зерттейтін [[зоология ]] ғылымының саласын «маммалогия» ({{lang-la|«маммалис»}} - емшек+{{lang-el|«логос»}} - ғылым), кейде «териология» (грекше «терион» - аң, + «логос» - ғылым) деп те атайды.<br />

Сүтқоректілер Жер бетінде бұдан 200 млн. жыл бұрын пайда болған. Сүтқоректілердің арғы тегі [[Перм кезеңі|пермде]] тіршілік еткен аңтісті қарапайым ұсақ [[бауырымен жорғалаушылар]] (''Therіodontіa''). Алғашқы Сүтқоректілердің қалдықтары жоғарғы [[Триас кезеңі|триас]] жыныстарынан табылған. Олар [[бор кезеңі]]нің аяқ шенінде жойылып кеткен. Көпбұдыртістілер (''Multіtuberculata'') мен [[біртесіктілер]] осы кезде тіршілік еткен. [[Юра кезеңі]]нде пантотерийлер пайда болып, бұлардан нағыз аңдар (''Therіa'') шыққан, олар [[ҚАЛТАЛЫ ЖАНУАРЛАР|қалталылар]] мен [[Ұрықжолдастылар|ұрықжолдасты]] жануарлардың негізі болды. <br />

Сүтқоректілердің иіс сезуі өте жақсы дамыған. Олар иіс сезуі арқылы қорегін іздеп табады, жауынан қорғанады, жұп құрады. Тек суда тіршілік ететін киттерде иіс сезуі өте нашар дамыған. Көпшілік сүтқоректілерде есту мүшесі жақсы жетілген. Сүтқоректілерде сыртқы құлаққа жататын құлақ қалқаны пайда болған. Дыбыс толқындарын сол арқылы қабылдайды. Тек суда, жер астында тіршілік ететін сүтқоректілерде [[құлақ қалқаны]] болмайды. Сыртқы және ортаңғы құлақ арасы дабыл жарғағымен бөлінген. Сүтқоректілердің ортаңғы құлақ қуысында балва, төс, үзеңгі сүйектері болады. Қосмекенділерде, жорғалаушыларда және құстарда бір ғана үзеңгі сүйегі болатынын еске түсіріңдер. Жарқанаттар, түлендер, [[дельфин|дельфиндер]]дер өздерінен шығарған өте әлсіз дыбыс жаңғырықтарын қайта қабылдай алады.

Сүтқоректілер - дара жынысты. Олар іштей ұрықтанады. Ұрық аналық жыныс мүшесі - [[жатыр]]да дамып жетіледі. Жатырдың қабырғасында ұрық пен аналық ағзаның арасында арнайы мүше «ұрық молдасы» ([[плацента]]) пайда болған. Ол зат алмасуды реттеп отырады. Оны малдың шуы деп те атайды. Сондықтан жоғары сатыдағы сүтқоректілерді «ұрықжолдастылар» деп атайды. Жатырдың қабырғасында ұрықтың дамып жетілуі, сүтқоректілердің жеке түрлеріне байланысты түрлі мерзімді қамтиды. Мысалы, үйқоянның буаз болу мерзімі бір ай. Жабайы қоян - 45-51 күн, бұғылар - 8-9 ай, жылқы - 10 ай, түйе 12-13 айда төлдейді. Халық ұғымында «12 түйе, 10 жылқы, 9 сиыр, 5 ешкі, 1,5 қоян, 3 түлкі, таба алмасаң, бұл күлкі!» деген жұмбақта әрбір жануардың буаз болу мерзімі нақты айтылған.<br />

[[Сурет: TheCheethcat.jpg |thumb| alt=A.| ''Гепард''.]]

[[Сурет: Big-eared-townsend-fledermaus.jpg‎ |thumb|left|alt=A.| ''Жарқанат''.]]

Сүтқоректілер Жер шарында кең тараған. Сүтқоректілерге гоминидтер де жатады. Қазіргі кезде сүтқоректілер класы 2 класс тармағынан: құрамында жұмыртқа салушылар отряды бар алғашқы аңдар класс тармағынан және құрамында қалталы жануарлар мен ұрықжолдастылар инфракласы бар нағыз аңдар класс тармағынан тұрады. Сүтқоректілердің 4,5 мыңнан астам түрі белгілі. Жылы қандылығы, [[Ұрпақ|ұрпағына]] қамқорлық жасауы, жоғарғы [[Жүйке Жүйесі|жүйке жүйесінің]] болуы сүтқоректілерге жер шарының [[Солтүстік полюс]]інен бастап, [[Антарктида]] жағалауларына дейінгі барлық жерді мекендеуге мүмкіндік берді. [[Қазақстан]]да сүтқоректілердің 8 отряды (жәндік жегіштер, [[қолқанаттылар]], [[кеміргіштер]], қоянтәрізділер, [[жыртқыштар]], [[жұптұяқтылар]], [[тақтұяқтылар]] және [[ескекаяқтылар]]), 31 [[тұқымдас]]ы және 180-нен астам түрі кездеседі. Әсіресе, [[қосаяқ]], [[аламантәрізділер]], [[қуысмүйізділер]], [[жертесерлер]], т.б. тұқымдастарының түрлері өте көп. Жеке жүріп ([[кірпі]], [[жертесер]], [[сусар]], [[аю]], т.б.), топталып (шақылдақ, сарышұнақ, суыр), табын, үйір болып ([[арқар]], [[таутеке]], [[ақ бөкен]]) тіршілік етеді. Сүтқоректілердің кейбіреулері (суыр, үлкен құмтышқан, т.б.) қорегін күндіз, басқа түрлері (тоқалтіс, кейбір жыртқыштар, т.б.) іңірде не түнде, ал үшінші біреулері күндіз-түні аулайды. Аю, жанат, [[Жанат тәрізді ит|жанаттәрізді ит]], [[борсық]], т.б. қыста ұзақ ұйқыға кетеді. Көптеген сүтқоректілер ([[қарақұйрық]], ақ бөкен, [[түлкі]], [[қасқыр]], қолқанаттылар, т.б.) маусым сайын қоныс аударып отырады. Сүтқоректілердің көпшілігі жылына 1 рет, кейбір түрлері (кемірушілер, [[жәндікқоректілер]], т.б.) 2 – 3 рет балалайды. [[Буаздық]] мерзімі де әр түрлі, мысалы, тышқантәрізділерде – 12 күн, борсық пен [[жылқы]]да – бір жылдай. Кейбіреулері 1 айда (сары тоқалтіс), ал кейбіреулері ([[құлан]], [[марал]], [[бұлан]]) жыныстық жағынан 2 жасында жетіледі. Тіршілік ету ұзақтығы 14 – 18 айдан (тоқалтіс) 20 – 30 жылға (бұлан, марал, жылқы) дейін созылады.<br />

Сүтқоректілердің [[шаруашылық]] маңызы зор. Жабайы аңдардан мамық тері, [[былғары]], ет, май, панта (дәрілік мүйіз), мускус, т.б. өнімдер алынады. Бұлардың бірқатар түрлері (суыр, [[Тиіндер|тиін]], [[ондатр]], түлкі, бөкен, т.б.) кәсіптік және [[әуесқойлық]] мақсатта ауланады. Кейбір сүтқоректілер (кемірушілер, жыртқыштар) адам мен мал арасына түрлі аурулар ([[оба]], [[аусыл]], [[құтыру]], туляремия, сарып) таратады. Тышқан, тоқалтіс, егеуқұйрық, т.б. – аңдар және орман ш-тарының зиянкестері. Республикадағы аса бай сүтқоректілердің [[фауна]]сы [[Мал Шаруашылығы|мал шаруашылығының]] аса бағалы [[Генофонд|генофондысынагенофонд]]ысына айналды. Биязы жүнді қой мен арқарды будандастыру нәтижесінде жаңа қой тұқымы – қазақтың арқар-мериносы, үй шошқасын жабайы шошқамен будандастыру арқылы – жетісу шошқасы шығарылды.<br />

Соңғы кездерде халық шаруашылығының қарқынды дамуына байланысты қоршаған ортаға төнген [[Экологиялық Апат|экологиялық апаттар]] жан-жануарлар дүниесінің азаюына, тіпті кейбір түрлерінің жойылып кетуіне әсер етуде. Республикада сүтқоректілердің 40-тан астам түрі қорғауға алынып, Қазақстанның “[[Қызыл кітап|Қызыл кітабына]]”, ал соның ішінде [[жұпартышқан]], [[Қызыл Қасқыр|қызыл қасқыр]], [[қабылан]], [[қарақал]], [[барыс]], [[құлан]], [[Мензбир Суыры|Мензбир суыры]] Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген. [[Зоология]] ғылымының сүтқоректілерді зерттейтін саласын ''[[териология]]'' деп атайды.