Швейцария: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
мәліметтерді жаңарту |
ш clean up, replaced: Қазақ Энциклопедиясы, 9 том → «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ эн using AWB |
||
25-жол:
<!-- |Ірі қаласы = -->
|Басшы қызметі = [[Федерация кеңесі]]
|Басшылары = [[Симонетта Соммаруга]],<br />[[Эвелине Видмер-Шлумпф]]<small><br />([[Швейцария президенті]])</small>,<br />[[Ули Маурер]]<small><br />([[Швейцарияның вице-президент
|Жер аумағы =41,284
|Жер аумағы бойынша орны = 133-ші
66-жол:
'''Швейца́рия''' ({{lang-de|Schweiz}}, {{lang-fr|Suisse}}, {{lang-it|Svizzera}}, {{lang-rm|Svizra}}), ресми атауы — '''Швейцария Конфедерациясы''' ({{lang-de|Schweizerische Eidgenossenschaft}}, {{lang-fr|Confédération suisse}}, {{lang-it|Confederazione Svizzera}}, {{lang-rm|Confederaziun svizra}}) — Орталық Еуропадағы мемлекет. Солтүстігінде [[Германия]]мен, батысында [[Франция]]мен, оңтүстігінде [[Италия]]мен, шығысында [[Австрия]] және [[Лихтенштейн]]мен шектеседі.
Халқы 7,3 млн. (2001), оның 65,6%-ы — неміс тілді швейцарлар, 22,8%-ы — француз тілді швейцарлар, 8,4%-ы —италиян тілді швейцарлар, 0,6%-ы — реторомандықтар <ref name="Rätoromanisch">[http://www.admin.ch/ch/d/sr/101/a70.html Schweizer Bundesverfassung SR 101 Art. 70 Abs. 1] – Rätoromanisch besitzt (seit 1938) mit den anderen Amtssprachen des Bundes den Status einer ''Landessprache'' gemäss [http://www.admin.ch/ch/d/sr/101/a4.html Art. 4 BV]</ref>. Дінге сенушілердің 50%-ы [[католицизм|католиктер]], 48%-ы протестанттар.
Астанасы — [[Берн]] қаласы. Негізгі қалалары: [[Цюрих]], [[Женева]], [[Лозанна]], [[Санкт-Галлен]], [[Базель]].
73-жол:
Мемлекет басшысы — [[Президент]], жоғарғы заң шығарушы органы — екі палаталы Федералдық жиналыс (Ұлттық кеңес пен кантондар кеңесі).
Мемлекеттік тілі — [[неміс тілі|неміс]], [[француз тілі|француз]], [[италиян тілі|италиян]] тілдері.
Ұлттық мейрамы — Конфедерацияның негізі қаланған күн, 1 тамыз ([[1291]]).
Швейцария — [[ЕҚЫҰ|Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымның]], [[Еуропалық кеңес]]тің ([[1963]]) мүшесі.
80-жол:
{{main|Швейцарияның табиғаты}}
''Швейцария'' — таулы ел, көпшілік бөлігі [[Альпі]] таулары аумағында орналасқан (ел аум-ның 60%-ын құрайды). Оңтүстігінде [[Пеннин Альпісі]], [[Лепонтин]], [[Ретийя Альпісі]] мен [[Бернин массиві]] орналасқан. Бұл таулар бір-бірінен жоғарғы Рона мен алдыңғы Рейннің терең көлденең [[аңғар]]лары арқылы бөлінген. Негізінен кристалдық жыныстардан қалыптасқан биік, тегіс емес, қармен жабылған таулар терең [[шатқал]]дармен бөлшектенген.
Таулардың басында көптеген фирндік алаңдар мен [[мұздық]]тар бар (ел аум-ның 10%-ы). Негізгі [[асу]]лары ([[Үлкен Сен-Бернар]], [[Симплон]], [[Сен-Готард]], [[Бернина]]) 2000 м-ден биік орналасқан. Солтүстік пен солтүстік-батысқа қарай [[Альпі]] аласара түсіп, мұздықтар сирей бастайды. [[Альпі]]ден солтүстік-батысқа қарай ел аум-ның 1/3-іне жуығын алып жатқан Швейцария қыраты орналасқан. Ол 1000 — 1200 м-ден 400 м-ге дейін аласарады ([[Рейн]] мен [[Ааре]] өзендерінің аңғарлары). Мұнда ел халқының басым бөлігі шоғырланған, ірі қалалар мен өнеркәсіп орталықтары орналасқан. Сондай-ақ мұнда ең құнарлы а. ш. жерлер мен жайылымдар бар. Елдің солт.-батысында қатпарлы Юра таулары (Швейцария шегіндегі ең биік жері — [[Мон-Тендр]] тауы — 1679 м) жатыр.
Швейцарияның жануарлар дүниесі адамның шаруашылық қызметінің ықпалын күшті сезініп отыр. Қар [[құры]] мен [[ақ қоян]]дар кең тарағанымен, таулардың жоғ. бөлігіне тән [[елік]], [[бұғы]]лар мен альпі [[суырлар]]ы сирек кездеседі. Жабайы жануарлар дүниесін қорғау жөнінде көп жұмыстар атқарылуда. [[Австрия]]мен шекарада орналасқан Швейцария Ұлттық саябағын еліктер мен бұғылар, [[тауешкі]] мен [[түлкі]] мекендейді, сондай-ақ ақ құр мен жыртқыш құстардың бірнеше түрі кездеседі.
184-жол:
[[Сурет:Bundesbrief.jpg|thumb|Федеральдік чартер.1291 жылы]]
10 — 11 ғасырларда Швейцария “[[Қасиетті Рим империясы]]ның” құрамында болды. 13 ғасырда [[Габсбургтер]] Орталығы [[Еуропа]]ны [[Италия]]мен байланыстыратын тау асуларын бақылап отырған “тау кантондарын” (Швиц, Ури, Төм. Унтервальден) өздеріне толық бағындырмақ болды. [[Габсбургтер]]мен күрес қызған кезде [[1291]] жылы тамызда бұл кантондар Швейцария одағының (конфедерациясының) негізін қалаған “мәңгілік одақ” құрды. [[1315]] жылы [[Моргартен]] түбіндегі шайқаста австриялықтарды жеңу нәтижесінде Швейцария конфедерациясы өз тәуелсіздігін сақтап қалды. [[1499]] жылы Ш. “[[Қасиетті Рим империясы]]нан” толық тәуелсіздік алды, бұл [[1648]] жылы [[Вестфаль]] бейбіт келісімінде ресми түрде бекітілді.
16 ғасырда елдің экон. жағынан дамыған қалаларында [[Кальвин|Ж.Кальвин]], [[Цвингли|У.Цвингли]] бастаған Реформация орталықтары пайда болды. [[1798]] жылы ел аумағына француздардың баса-көктеп кіруі нәтижесінде Швейцарияда Гельветия қуыршақ республикасы құрылды. [[Бонопарт|Н.Бонопарттың]] жеңілуіне байланысты 1814 жылы Швейцария егеменді кантондардың тәуелсіз конфедерациясына айналды. [[1815]] жылы [[Вена]] конгресі Швейцарияның “Мәңгілік бейтараптығын” жариялады (ел соғыстарға қатысудан, әскери одақтарға еніп келісім жасасудан, өз аумағын кеңейтуден бас тарту жөнінде мәлімдеме жасады). Вена конгресінде Ш-ның қазіргі шекарасы да анықталды. [[1848]] жылы қабылданған конституция бойынша Швейцария астанасы [[Берн]] қаласы болған біртұтас конфедерац. мемлекетке айналды.
192-жол:
[[Сурет:Omega Speedmaster Rueckseite-2.jpg|thumb|upright|The [[Omega Speedmaster Professional|Omega ''Speedmaster'']], Швецариялық сағат<ref>[http://www.swissworld.org/en/economy/key_sectors/watches/ Watches] swissworld.org. Retrieved on 2009-07-20</ref>]]
Швейцария — жоғары дамыған өнеркәсібі мен өнімді ауыл шаруашылығы бар мемлекет. Швейцария дүние жүзінде капиталды шеттен тартудан алғашқы орындардың бірін иемденеді, дүние жүзіндегі ең ірі қаржы орталықтарының бірі саналады. Щвейцария банкілерінің сейфтерінде дүние жүзіндегі ең дамыған елдердің, барлық құнды қағаздарының жартысы жатыр. өнеркәсібі жоғары сапалы, қымбат және ғылым жетістіктерін қажет ететін өнімдер шығаруға маманданған. Ел [[экономика]]сында ірі трансұлттық монополиялар үстемдік жағдайға ие. Щвейцария туризм мен өз аумағы арқылы өткізілетін транзиттік жүктерден көп пайда табады. Өнеркәсібі сырттан әкелінетін шикізаттарға тәуелді және дайын өнімдерді экспорттауға бейімделген. Жетекші салалары — машина жасау мен металл өң-деу, химия, тамақ өнеркәсіптері. Машина жасауда ұсталық-престеу жабдықтарын, дәлдігі жоғары металл өңдеу станоктарын (оларды шығару мен экспорттау бойынша Щвейцария дүние жүзіндегі жетекші орындардың бірін иемденеді, өнімнің 80%-ына жуығы сыртқа шығарылады), дәл өлшеу аспаптарын (күрделі медициналық аппараттар, дәл таразылар, оптик. аспаптар, т.б.), сағаттар (дүниежүз. өндірістің жартысынан көбі, өнімнің 95%-ы экспортталады) шығару неғұрлым жоғары дамыған. Щвейцария тоқыма (тоқу, иіру, тігін машиналары, дүниежүз. экспорттың 1/5-і), полиграф. (баспахана машиналары, түптеу станоктары, т.б.; өнімнің 90%-ы экспортталады), тамақ, сағат өнеркәсібі үшін құрал-жабдықтар өндіру мен экспорттау жөнінде дүние жүзіндегі ең алдыңғы орындардың бірін иеленеді. Ш-ның компьютерлер мен оларды бағдарламалық қамтамасыз ету өндірісіндегі, күзеттік (видеобақылау, банкноттар мен бағалы қағаздарды қорғау жүйелері) және орау құрал-жабдықтарын, егін жинау техникасын, құрылыс саймандарын өндіру салалары да жақсы дамыған.
[[Сурет:Aerial view of Zurich.JPG|thumb|upright|left|Үлкен [[Цюрих]] облысы 1.5 млн адамдардың және 150-ден астам компаниялардың үйі.<ref>{{cite web|url=http://www.zuerich.com/de/Besucher/Information/facts/6-details.html#details |title=Zürich – the Highest Quality of Life Worldwide for the Seventh Successive Year |publisher=Zuerich.com |date= |accessdate=2010-04-29}}{{dead link|date=May 2011}}</ref>]]
198-жол:
Химия өнеркәсібінде дәрі-дәрмектер (дүние жүзінде 2-орын, өнімінің 90%-ы — витаминдер, дәрілік құралдар, тазалық бұйымдары экспортталады; [[“Роше”]] мен [[“Сандос”]] фирмалары фармацевтевтикалық трансұлттық корпорациялардың алғашқы бестігіне кіреді), агрохимикаттар (дүние жүзінде 1-орын), тағамдарға иістік және дәмдік қоспалар, парфюмерлік бұйымдар, тоқыма өнеркәсібі үшін бояғыштар, химиялық талшықтар мен пластмассалар шығару да неғұрлым жоғары дамыған.
Швейцариялық ірімшіктер, шоколад, кофе, балалар тағамдары, қоюлатылған сүт, тағамдық концентраттар (“[[Нестле]]” концерні дүние жүзінде нидерландық [[“Юнилеверден”]] кейін 2-орын алады) бүкіл дүние жүзіне танымал өнімдер болып есептеледі.
Тоқыма (өнімінің 50%-ына жуығы экспортталады), тігін, аяқ-киім өнеркәсібі дамыған.
Жылына 57,2 млрд. кВт/сағ электр қуаты өндіріледі (негізінен СЭС-терде, 4 [[АЭС]] жұмыс істейді). Темір жолдарының барлығы электрлендірілген, ең биіктегі т. ж. бекеті теңіз деңгейінен 4000 м-ден жоғары орналасқан.
Ауыл шаруашылық — жоғары өнімді, ел сұранысының -ін бөлігін қанағаттандырады. Ауыл шаруашылық мақсаттары үшін ел аум-ның 11%-ы пайдаланылады. Жетекші сала — мал өсіру (а. ш. өнімдерінің -ін бөлігін береді), оның ішінде сүтті ірі қара (симменталь және швиц тұқымдары) мал өсіріледі. Негізгі дәнді дақылдар: бидай (бүкіл жыртылатын жердің жартысынан көбіне егіледі), қара бидай, жүгері, сұлы. Сондай-ақ қант қызылшасы, картоп, азықтық шөптер мен тамыржемістілер өсіріледі. Жүзім, жеміс-жидек өсіру де дамыған.
Швейцарияда жылына 12,5 млн-дай турист демалады. Мейманханалық іс, сонымен бірге арнаулы мейрамханалық құрал-жабдықтар шығару жоғары дамыған. Швейцариядағы ұлттық табыстың жан басына шаққандағы жылдық мөлшері 53.400 [[АҚШ доллары]]на тең ([[2005]]).
Сыртқа машина жасау мен металл өңдеу өнімдерін, сағаттар, дәрі-дәрмек және химия өнеркәсібі өнімдерін, азық-түлік, жоғары дәлдіктегі аспаптар, тоқыма тауарларын, киім-кешек шығарады. Импортын ауыр машина жасау өнімдері, автомобильдер, ауыл шаруашылық мен орман өнеркәсібінің өнімдері, құрылыс материалдары, минералдық отын, химия өнеркәсібі өнімдері, тоқыма мен киім-кешек құрайды.
Негізгі сауда серіктестері: [[Германия]], [[Франция]], [[Италия]], [[Ұлыбритания]] мен [[Еуро Одақ]]тың басқа да елдері, [[АҚШ]], [[Жапония]].
Швецария [[Қазақстан]]ның Батыс Еуропадағы ең ірі сыртқы сауда серіктесі болып табылады. Оның үлесіне Қазақстанның еур. елдермен жүргізілетін сауда айналысының 11%-ына жуығы тиеді. Қазақстан мен Ш. арасындағы сауда айналымы 2005 ж. 5710,6 млн. долл-ды құрады. Қазақстанда бүгінгі күнге дейін швейцариялық капиталдың қатысуымен 108 компания тіркелген.
219-жол:
<br clear="all" />
Швейцарияның халық саны - 7.7 млн адам. Оның ішінде 3,8 млн ер адамдар және 3,9 млн әйелдер.
Тұрғындардың жас шамасына байланысты құрылымы:
238-жол:
== Сілтемелер ==
*«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.
== Дереккөздер ==
<references/>
{{Ch-stub}}▼
▲{{Ch-stub}}
{{Link FA|af}}
| |||