Қарлұқтар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
|||
1-жол:
'''Қарлұқтар''' – көне түркі тайпасы. Ол үш рудан [[бұлақ]], [[чигиль]] (басқаша атауы – себек) және ташлық] құралған. Қарлұқтар телелердің бір тайпасы делінеді. 7 ғасырдың орта шенінде Қарлұқтар [[Емел]] алқабына және [[Сайрам-нор]] көліне қарай ойысты. Осы арада Қарлұқтардың бұлақ, чигиль, ташлық руларынан құралған тайпалық бірлестігі қалыптасты. 8 ғасырда [[Түрік қағандығы]] ыдырағаннан кейін, Қарлұқтар күшейе бастады. Көшпелі жағдайда мал өсіріп, аң аулады, бірте-бірте отырықшы егіншілікке көшті. Қарлұқтар Орта Азиядан [[Қытай]]ға дейінгі керуен жолын, [[Талас өзені]]нен [[Тарым]] өзеніне дейінгі жерлерді, [[Ыстықкөл]]дің оңтүстікін мекендеді. 757 – 766 жыдары Түркештер мемлекетінің жерін түгел дерлік өзіне бағындырды. Қарлұқтар шонжарлары Жетісуда билік құрды. Осы кезде қарлұқтар билеушілері өздерін жабғу деп атады. Бұл 800 және одан кейінгі жылдардағы (10 ғасырдағы «[[Худуд әд-Алам]]») еңбектерде айтылады. Онда Қарлұқтардың жабғуларымен қатар түрік билеушілері – қағандардың болғаны сөз болады. Жабғу қрлұқтар астанасын Шу өз-нің бойындағы [[Суяб]] қаласысына көшірген. Бертін келе олардың астанасы Іле өз-нің бойындағы Қойлық қаласысына ауыстырылды. 861 жылы Қашқарияны басып алды. 10 ғасырда Қарахан әулеті билеген мемлекеттің құрамына кірді. Қарлұқтар 960 жылы мұсылман дінін қабылдады.[[File:Қарлұқтар.png|thumb|400px
== Қарлұқ тайпалары конфедерациясының құрамы ==
'''Қарлұқ тайпалары конфедерациясының құрамы''' — қарлұқтайпаларының топтасып, саяси бірлестігінің қалыптасуы[[Жетісу]]да болғанын айқын дәлелдейді. [[Қарлұқ]]тардың алғашқы үш рулы ұйытқысына, Жетісу мен [[Оңтүстік Қазақстан]]ның [[этника]]лық [[субстрат]]ы кірген болуы керек.
10-жол:
[[Әл-Масуди]] түріктердің ішінен қарлұқтарды бөліп көрсетіп, олар «неғұрлым әдемі, бойшаң, өнді келеді» дейді. Қарлұқ тайпаларының бірі — жікілдер туралы олардың ішінде болған араб саяхатшысы Әбу Дулаф (X ғ.) былай деп жазады: «Олар (жікілдер) әдемі келеді. Айналасындағы тайпалардың бәрі оларды ұрлап әкетіп тұрады».
Қарлұқтардың қоныстануы. Қарлұқ тайпалары VIII — X ғасырларда [[Жоңғар Алатауы]]нан Сырдарияның орта ағысына дейінгі кең-байтақ аумақта қоныстаңды.
Қарлұқ топтарының бірі IX ғасырдың бас кезінде [[Отырар]] (Фараб) төңірегіне келіп қоныстанды. [[Ибн Хордадбех]]Фараб қаласында қарлұқ- түріктердің отрядтары бар деп атап өтеді. Басқа авторлар да [[Фараб]] аймағындағы[[Сүткент]] қаласында қарлұқтардың болғандығын айтады. Қарлұқтар [[Фараб]],
Қарлұқтардың кейбір топтары Шаш және Испиджаб аймақтарын мекендеді. Ибн Хаукальдің айтуына қарағанда, Шаш аймағына исламды қабылдаған оғыз және қарлұқ тайпалары топтасқан. Испиджаб өңірі қарлұқтар мен оғыздардың арасындағы шекара болды. Мұнда қарлұқтар Саманилер мемлекетімен шектесіп жатты. «Мауараннахр шекарасының он бойында, — деп хабарлайды әл-Истахри, — соғыс шайқастары болып жатады: Хорезмнен Испиджаб төңірегіне дейін оғыз-түріктермен, Испиджабтан Ферғана- ның ең шалғай жерлеріне дейін қарлұқ-түріктермен шайқастар болып тұрады».
==Таластағы қарлұқ тайпалары==
26-жол:
Әл-Идрисидің картасында қарлұқтардың екі тобының аумақтық орналасуы көрсетілген. Қарлұқ этнонимін [[әл-Идриси]]жазудың белгілі екі түрінде — арабша және парсыша: харлух және халлух деп береді. Хақан басқаратын қарлұқтар мекендейтін негізгі аудандар төртінші және бесінші климаттардың тоғызыншы бөлігіне орналастырған. Әл-Идрисидің картасына қарағанда, қарлұқтар елінің оңтүстігінде Бухайрат ат-түрік (Түрік көлі немесе Самджан көлі) деген үлкен қол орналасқан. Әл-Идриси еңбегінің мәтінінде бұл қол туралы ешқандай мәлімет жоқ, ол мүлдем ауызға алынбайды. Түрік көлінің оңтүстік жағында, қарлұқтар мекендеген аймақта Жоғарғы Барсхан қаласы көрсетілген, көптеген деректемелер бойынша қазір ол [[Ыстықкөл]]дің оңтүстік жағасына сеніммен орналастырылуда, мұның өзі Түрік көлін Ыстықкөл деп санауға берік негіз береді. Сол арқылы, К. Миллер ұсынғандай, Гаган көлін Ыстьқкөл деп есептеуге болмай- ды, оның үстіне, «Нұзхат әл-мүштақғың» мәтіні және картаның деректері бойынша, қарастырылып отырған кезде Гаган көлінің төңірегінде қимақтар қоныстанған. Ал Ыстықкөл мен оның солтүстік-шығыс жағында жікіл тайпалары мекендеген. «Ыстықкөлдің бүкіл төңірегін жікілдер алып жатыр», — деп көрсетеді Гардизи.
Оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында қарлұқтар Тибетпен және тоғыз-ғұздармен (ұйғырлармен) шектесіп жатты. Қарлұқтар иеліктерінің Ти-бетке жақындығы «Худуд әл-алам» анонимінің қолжазбасында да атап өтілген. Тегінде,[[Памир]]дің оңтүстік-шығыс жағындағы таулы аймақтар мен Шығыс Түркістан аймағы ([[Жаркент]], [[Хотан]]) [[Тибет]]делініп отырса керек. Қарлұқтар мен ұйғырлар (тоғыз-ғұздар) арасындағы шекараға келетін болсақ, ол Шершен, Тарым және ішінара [[Ақсу]] өзендерінің бойымен өткен.<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3
== Тағы қараңыз ==
34-жол:
<references/>
==Дереккөздер==
[[Санат:Қазақстан тарихы]]▼
[[Санат:Қарлұқ қағанаты]]▼
“Тараз энциклопедиясы”
Line 43 ⟶ 40:
{{Суретсіз мақала}}
▲[[Санат:Қазақстан тарихы]]
▲[[Санат:Қарлұқ қағанаты]]
[[Санат:Түркілер]]
| |||