Астрономия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
ш clean up, replaced: Орысша-қазакша түсіндірме сөздік → Орысша-қазақша түсіндірме сөздік, 2006. - → 2006 жыл. - using AWB |
||
4-жол:
'''Астрономия''' — аспан денелері туралы ғылым
Сөйтіп практикалық қажеттілік астрономия ғылымының тууына ең басты түрткі болды.
13-жол:
Қазіргі астрономияның зерттеу ауқымы кеңейіп, көп салалы ғылымға айналды. Астрономия ғарыш кеңістігіндегі жекелеген денелерде немесе денелер жүйесінде болып жатқан құбылыстарды зерттейді.
Аспан денелеріне жұлдыздар (соның бірі - Күн), планеталар (соның бірі - Жер), планеталардың серіктері;
мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ [[комета
Жүлдыздар жүйелері шар немесе оралым (спираль) бұтақтары тәріздес шоғырларды құрайды. Оларды ''[[
Шексіз әлемнің біздер орналасқан бөлігін Біздің галактика деп атайды. Онда 150 миллиардтай жұлдыздар бар.
30-жол:
Қазіргі астрономия жұлдыздардың, планеталардың және басқа аспан денелерінің қозғалысын да, ондағы өзгерістер мен процестерді де зерттейді.
Физика мен астрономия ғылымдарының бір-бірімен кірігуі табиғат құбылыстарының сырын тереңірек ұғуға жәрдемдеседі. Бұл екі ғылымның өзара байланысы арқасында әлемдегі барлық құбылыстардың табиғи бірлігі белгілі болды.
▲Физика мен астрономия ғылымдарының бір-бірімен кірігуі табиғат құбылыстарының сырын тереңірек ұғуға жәрдемдеседі. Бұл екі ғылымның өзара байланысы арқасында әлемдегі барлық құбылыстардың табиғи бірлігі белгілі болды.
Мысалы, денелердің Жер бетіне құлауы, планеталардың Күнді айнала қозғалуы бір ғана күш арқылы сипатталады. Оларды сипаттайтын заң да біреу ғана. Ол - И. [[Ньютон]] ашқан [[Букіләлемдік тартылыс заңы]].
Көптеген физикалық жаңалықтардың ашылуы аспан денелерін зерттеумен тікелей байланысты. Мысалы, [[гелий]] газы әуелі Күннен табылды. Ол [[
Астрономия '''нысандарын''' (объектілерін) физикалық әдістермен зерттейтін ғылым саласы - [[астрофизика]] деп
аталады.
Ғарыш кеңістігі, ондағы денелер физиктер үшін тамаша зертхана болып табылады. Мысалы, Жер бетінде ауасыз кеңістік (терең [[вакуум]]) алу немесе денелердің температурасын миллиондаған градустарға көтеру аса қиын жұмыс. Ал ғарышта бұл жағдайлардың барлығы да бар. Мысалы, Ай бетінде ауа мүлдем жоқ. Сондықтан онда Жердегідей нақты вакуум алатын күрделі қондырғысыз-ақ тәжірибелер жүргізіп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жасауға болады.
▲Ғарыш кеңістігі, ондағы денелер физиктер үшін тамаша зертхана болып табылады. Мысалы, Жер бетінде ауасыз кеңістік (терең [[вакуум]]) алу немесе денелердің температурасын миллиондаған градустарға көтеру аса қиын жұмыс. Ал ғарышта бұл жағдайлардың барлығы да бар. Мысалы, Ай бетінде ауа мүлдем жоқ. Сондықтан онда Жердегідей нақты вакуум алатын күрделі қондырғысыз-ақ тәжірибелер жүргізіп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жасауға болады.
''Ай - Жердің табиғи серігі''.
[[File:Aldrin Apollo 11.jpg|thumb|left|150px|Э.Олдрин]]
Ол Жерге ең жақын тұрған аспан денесі. Оған бірінші рет адамзат ұрпағының табаны [[1969]] жылы тиді. [[Америка]] азаматтары Н. [[Армстронг]] пен Э. [[Олдрин
табан тіреген.
Ю. А. [[Гагарин Юрий Алексеевич|Гагариннің]] т9ңғыш рет ғарышқа көтерілуінен бастап, астрономияның жаңа саласы - [[космонавтика]] ([[Грек тілі|грекше]] космос - ғарыш және наутик - кеме жүргізу) жедел дамып келеді.
Line 55 ⟶ 52:
[[Сурет:Crab Nebula.jpg|thumb|300px|Ғарыш бетінде]]
'''Астрономия''' — ғарыштық денелердің құрылысы, дамуы, олар құрайтын ғарыштық жүйелер және тұтас [[Ғалам]] туралы ғылым. Ол гректің '''''astron''''' – ''жұлдыз'' және '''''nуmos''''' – ''заң'' деген сөзінен шыққан. Адам баласының өмірлік қажеттілігінің негізінде пайда болған ежелгі ғылымдардың бірі. Шығыс халықтарында біздің заманымыздан бұрынғы ''6 ғасырдың'' өзінде-ақ алғашқы астрономиялық түсініктер пайда болған. [[Ежелгі Қытай]] мен [[Вавилонда]] негізгі уақыт бірлігінен басқа, экватордың эклиптикаға көлбеулігі, [[Күн мен Ай]] тұтылуының қайталану периоды (''сарос'') белгілі еді. [[Грекия]]да Жердің шар тәрізділігі туралы ілім қалыптасты. Қазақстанда Іле өзенінің орта ағысындағы [[Малайсары адыры]]ның батыс тұсын біздің заманымыздан бұрынғы ''5 ғасырда'' жарты сақина түріндегі тастардан қаланған қорған табылды. Батыс және шығыс тұстардағы екі қорған арасындағы тік сызық жазғы күн тоқырауы, солтүстік және шығыс қорғандар арасындағы тік жазық қысқы күн тоқырауы сәтіндегі Күн сәулесіне сәйкес келеді. [[Орталық Қазақстандағы]] [[Толағай тауы]]ның маңындағы қорғанның оңтүстік және солтүстік үштағандарының ұшында қосымша үйілген тас қорғандар арқылы жыл мезгілдерінің басталуы, Ай мен жұлдыздардың тоғысулары анықталып отырған. Біздің заманымыздан бұрынғы ''4 ғасырда'' [[Қытайда]] тұңғыш [[жұлдыз каталогы]] (''тізімі'') жасалды. Сол ғасырда Ежелгі Грекияда [[Аристотель]] дүние құрылысының жалпы жүйесін жасаған, оның орталығы Жер деп есептеген. Біздің заманымыздан бұрынғы ''3 ғасырда'' [[Александрия ғалымы Эратосфен]] Жердің мөлшерін анықтаған. Біздің заманымыздан бұрынғы ''2 ғасырда'' [[Гиппарх]] Жер дүниенің ортасында қозғалмай тұрады деп есептеп, планеталардың қозғалу теориясын жасаған. Ол ''1022 жұлдыздың'' каталогын ұсынды. Ежелгі қазақ даласын мекендеген халық жұлдыздар мен шоқжұлдыздардың орны бойынша жыл мезгілдері мен жер тараптарын айыра білген. ''9 ғасырда'' [[Халиф Мамунның]] нұсқауы бойынша [[Бағдад]] маңындағы Жер [[меридианы]] доғасының ұзындығы өлшенген. ''11 ғасырда'' [[Бируни]] Жердің қозғалуы мүмкін деген идея айтқан. ''13 ғасырда'' [[ат-Туси Оңтүстік Әзербайжанда]] обсерватория салдырып, планеталар қозғалысының жаңа кестесін жасады. Осы ғасырда [[Пекинде]] де обсерватория салынды. ''1428 – 1429 жылы'' [[Ұлықбек Самарқанда]] салдырған обсерваториясын үлкен мәрмәр секстантпен жабдықтатып, [[1019 жұлдыздың]] каталогын және планеталар қозғалысының кестесін түзді. 1543 жылы поляк ғалымы Николай Коперник '''''«Аспан сфераларының айналысы туралы»''''' деген еңбегінде Жер қозғалмайды және бүкіл Ғаламның ортасында тұрады деген ілімді жоққа шығарып, [[Күн жүйесінің]] құрылысын – дүниенің [[гелиоцентрлік жүйесін]] түсіндіріп берген. Осы еңбектің негізінде италия ғалымы [[Джордано Бруно]] Ғаламның шексіздігі, ал оны мекендеуші дүниелердің сансыз көптігі туралы тұжырымдама жасады. [[Галилео Галилей]] өзі құрастырған [[телескоп]]тың көмегімен ''1609 – 1610 жылы'' алғаш рет астрономиялық бақылаулар жүргізді. ''17 ғасырдың басында'' [[Иоганн Кеплер]] планеталар қозғалысындағы үш заңдылықты, ал сол ғасырдың аяғында [[Исаак Ньютон]] бүкіләлемдік тартылыс заңын ашқан. ''17 ғасырдың соңы – 18 ғасырдың'' басында [[Франция, Англия]], т.б. елдерде обсерваториялар салына бастады. ''1718 жылы'' ағылшын астрономы [[Эдмунд Галлей]] жұлдыздың меншікті қозғалысын тапқан. ''1761 жылы'' орыс ғалымы [[Михаил Ломоносов]] Шолпан планетасының атмосферасын ашты. ''1755 жылы'' [[Иммануил Кант]] және ''1776 жылы'' [[Пьер Лаплас]] Күн жүйесінің пайда болуы туралы алғашқы гипотезаны ұсынды. ''19 ғасырдың ортасынан'' аспан денелерінің физикалық табиғаты жүйелі түрде зерттеле бастады. [[Сурет:Grav.lens1.arp.750pix.jpg|thumb|left|300px
== Тағы қараңыз ==
Line 72 ⟶ 69:
[[Санат:Астрономия]]
{{Link GA|en}}
{{Link GA|pl}}
|