'''ТурТүр ТузілуТүзілу''', жаңа түрдің пайда болуы – өте күрделі әрі ұзақ уақыт аралығын қамтитын эволюциялық процесс. Жаңа түрдің пайда болуын алғаш рет [[Ч. Дарвин]] табиғи сұрыптау тұжырымдамасында ерекше атап көрсетті ([[1859]]).
[[Сурет:Huxley - Mans Place in Nature.jpg|thumb|left|эволюциялық процесс]]
Ол өзінің тұжырымдамасын '''дивергенция''' деп атады. Дарвиннің пікірі бойынша кез келген ірі жүйелік топтар (өсімдіктер де, жануарларда да) бастапқы бір ғана ата-тектен пайда болып, олар кейіннен кейбір белгілері арқылы бір-бірінен ажырай бастаған. Мұны монофилетикалық теория деп атайды. Қазіргі кезде Туртүр Тузілутүзілу құбылысы дизруптипті (ағылш. dіsrupt – бөлініп кету) сұрыпталу негізінде түсіндіріледі. Америкалық ғалым Э.У. [[Майр]] ([[1904]] – [[2000]]) Туртүр Тузілу-діңтүзілудің негізгі 3 қағидасын атайды:
#) филетикалық Туртүр Тузілутүзілу – бастапқы ескі түрдің өзінен бірте-бірте жаңа түр түзіліп, түр санының өзгермеуі. Мысалы, бастапқы А түрден жаңа В түр пайда болады (АВ);
#) буданды Туртүр Тузілутүзілу – бастапқы екі түрдің қосылуынан жаңа бір түрдің пайда болып (АБВ), табиғатта түр санының азаюы;
#) дивергентті Туртүр Тузілутүзілу – бастапқы бір түрден жеке топтардың бөлінуі арқылы екі не одан да көп түрдің пайда болуы (ААБ). ТурТүр Тузілутүзілу процесі бір түрге жататын организмнің өз ішінде жеке топтардың бірте-бірте бір-бірінен оқшаулануы нәтижесінде жүріп отырады. Бұл жағдай маусымдық, экол., геогр., физиол., этол. және генет. оқшауларға тікелей байланысты жүзеге асады. Туртүр Тузілу-діңтүзілудің негізгі екі жолы бар: аллопатриялық Туртүр Тузілутүзілу (бір кеңістікте таралған түрден жаңа топтар пайда болып, олардың әрқайсысынан жеке жаңа түрлер шығып, олардың таралу аумақтарының бір-бірінен бөлінуі); симпатриялық Туртүр Тузілутүзілу (бастапқы түр тіршілік еткен орта жағдайларында жаңа түрлердің пайда болуымен ерекшеленеді де жаңа түрлердің таралу аумағында өзгеріс байқалмайды). ТурТүр Тузілу-діңтүзілудің бұл түрі жануарларға қарағанда өсімдіктер арасында жиі кездеседі. Симпатриялық Туртүр Тузілу-детүзілуде бастапқы түрдің хромосомалық жиынтығының өзгеруі полиплоидтау және будандасу жолымен жүзеге асады. Соңғы кездегі ғыл. жетістіктер Туртүр Тузілу-діңтүзілудің генет. негізін гендер жиынтығының өзгеруімен түсіндіреді. Бастапқы түрдің гендер жиынтығының өзгеруінен өзгеше жаңа түрлер пайда болады. Табиғатта табиғи сұрыптаудың нәтижесінде болатын Туртүр Тузілутүзілу процесінің сызба нұсқасын былай көрсетуге болады: (сызбаны қараңыз).
