Мажарстан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Arystanbek (талқылау | үлесі) ш →Дереккөздер: clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
78-жол:
== Экономикасы ==
Мажарстан – Еуропаның орталығында орналасқан мемлекет. Жер көлемі 93 мың км². Халқы 10,1 миллион адам (2007). Астанасы – [[Будапешт]]. Халқының 90%-дан астамы мажарлар. Қалғандарын алман, серб, хорват, румын, еврей, тағы да басқа халық өкілдері құрайды. Мемлекеттік тілі – мажар (мадьяр) тілі. Тұрғындарының басым көпшілігі христиан дінінің [[католик]]тік (70%) және [[протестант]]тық (25%) тармағын ұстанады. Мажарстан – парламенттік республика. Елді президент басқарады. Заң шығарушы органы – бір палаталы Мемлекеттік жиналыс. Атқарушы билікті Мемлекеттік жиналыс құрамындағы әртүрлі партия өкілдерінен құралған үкімет жүргізеді. Орта Дунай жазығында орналасқандықтан, жерінің 60%-дан астам бөлігін жазық, қалған бөлігін таулы қырат алып жатыр. Жазық жерлері ауылшаруашылығына қолайлы, таулы аймақтары қалың орманды. Мұнда дүниежүзіне әйгілі курортты аймақ – Балатон көлі орналасқан. Климаты қоңыржай. Қаңтар айындағы орташа температура –2 – 4ӘС, шілдеде 20 – 22ӘС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 450 – 900 милиметр. Қазіргі Мажарстан жерін біздің заманымыздан бұрынғы 1-мыңжылдықта сақтар және кельт, иллирий, фракия үндіеуропалық тайпалары қоныстанған. Кейінірек герман, ғұн, авар тайпалары ағылып келіп, осы жерден Батыс Рим империясына шабуылдар жасаған. Бұл өңірде 430 жылы Аттила (Еділ) патша бастаған Батыс Ғұн мемлекеті құрылып, ол ыдырағаннан кейін Баян хан бастаған аварлар билігі салтанат құрды. 895 жылы Арпад патшаның басшылығымен мажарлардың (мажарлар) жеті тайпасы көшіп келіп қоныстанды. Арпадтың шөбересі Геза христиан дінін қабылдап, еуропалық үлгідегі мемлекет құрды. Шыңғысхан шапқыншылығы кезінде (1237-46) көптеген қыпшақ тайпалары Мажарстанға келіп, қоныс теуіп қалды. 1301 жылы Арпад әулеті биліктен кетіп, өкімет басына Анжу әулеті келді. Олар 1335 жылы чех, поляк корольдерімен бірігіп, саяси-сауда одағын құрды. 1372 жылы Пешт қаласында университет ашылды. 16 ғасырдың бас кезінде елдегі бытыраңқылық салдары Мажарстанның әлсіреуіне әкеп соқты. [[Осман]] сұлтандығы мұнда 1526-1686 жылдары өз биліктерін орнатты. Ел үш бөлікке: Шығыста Трансильвания князьдігіне, түріктер иеленген орталық бөлікке және Габсбургтер әулеті билеген Мажарстан корольдігіне бөлініп кетті. 1683 жылы түріктер Вена қаласы түбінде жеңіліске ұшырағаннан кейін Мажарстане Польша, Венеция мемлекеттерімен «Қасиетті одаққа» бірікті де, 1686 жылы елді азат етті. Бірақ билік басына Габсбургтер әулеті келді. 1867 жылдан бастап Мажарстан дербес парламенті, конституциясы бар елге айналып, экономикалық жағынан тез дами бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқ кезінде, 1918 жылы күзде, елде өкімет басына Антантаны жақтаушылар келді. Бірақ Ресей түрмелерінен босап шыққан мажар әскери тұтқындары 1919 жылы көктемде Мажарстанда уақытша Кеңес өкіметін құрды. Оны Хорти бастаған монархияшыл топ күшпен басып, король үкіметін қалпына келтірді. Жаңа үкімет 20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап Германия мен Италияның ықпалында болды және Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Германияның одақтасына айналды. Соғыстан кейін Мажарстан Кеңестер Одағының ықпал ету аймағында қалды да, өкімет басына коммунистер келді. 1956 жылы жиырма үшінші қазан күні тоталитарлық режим жойылып, көппартиялы жүйе қалпына келтірілді, үкімет [[Варшава]] шартынан шығатынын мәлімдеді. Төртінші қарашада Мажарстанға Кеңес әскерлері басып кіріп, бұл үкіметті таратып жіберді де, екі жүз мыңға жуық адам шетелге кетіп қалды. Шығыс Еуропадағы саяси өзгерістерге байланысты 1989 жылдың аяғында коммунистер билік басынан кетіп, орнына ұлттық-демократиялық күштер келді. Еуропалық Одаққа (ЕО) ассоциацияланған мүше, ал 1999 жылы [[НАТО]]-ға мүше болып қабылданды.
Мажарстан орташа дамыған индустриялы-аграрлы мемлекет. Ұлттық табыстың әр адамға шаққандағы орташа мөлшері 4300 АҚШ доллары шамасында. Экономикасының жетекші салалары: машина жасау, станок шығару, химия, дәрі-дәрмек, металлургия, жиһаз жасау т.б. Ауыл шаруашылығы жақсы дамыған. Бидай, жүгері, қант қызылшасы, күнбағыс өсіріледі. Құс шаруашылығы мен шарап өндірісі жақсы өркендеген. Басты сауда серіктестері: [[Германия]], [[Австрия]], [[Италия]], [[Франция]], [[АҚШ]], [[Ұлыбритания]], [[ТМД]] елдері. Мажарстан үкіметі 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігін таныды. 1955 жылдан [[БҰҰ]] мүшесі. Көптеген халықаралық ұйымдардың, оның ішінде Еуропа Кеңесінің жұмысына қатысып келеді. Венгриядағы халықтық өкімет тұрысында жүзеге асырылған әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің нәтижесінде елдің экономикасында социалисттік өндірістік қатынастар өрістей бастады.
* 1950-1970 жылдар арасында елдің ұлттық табысы жыл сайын 6%-ға өсіп отырды.
* 1969 жылы халық шығынына жұмсалған күрделі қаржы, 1938 жылымен салыстырғанда 10 есе артты.
* 1938 – 1970 жылдары ауыл шаруашылық өнімі 33%-ға артты.
* 1969 жылы ұлттық табысының 54%-ын өнеркәсіп, 21%-ын ауыл шаруашылығы берді, яғни Венгрияның индустриялы-агралары елге айналды.
Венгрияның экономикалық дамуына Кеңес Одағының, барлық социалисттік елдердің тигізген көмегі зор. Венгрия социалисттік елдер арасындығы Экономикалық Өзара Көмек Кеңесінің мүшесі болып келеді.
== Тарихы ==
Line 84 ⟶ 90:
== Қазақстан мен Мажарстан ==
Қазақстанды өздерінің ата-жұрты деп санайды. ІХ ғасырда қыпшақ деген атпен белгілі болған халық моңғолдардың 1239 жылғы шапқыншылығынан Мажарстанға қоныс аударады. Көтен хан ІV Белаға елшілерін жіберіп, Мажарстанға халқымен көшіп баруға рұқсат сұрайды. Рұқсат алған соң, 1239-40 жылдары қоластындағы 40 мың (кейбір деректерде 60 мың) халқымен көшеді. Еркін көшіп-қонуға, ескі салттары бойынша өмір сүруге лайық аумақтарға, жазық далалы жерлерге қоныстанады. Түгелдей отырықшы болуларына жүз жыл кетеді, ал тілдері, Иштван Мандоки Қоңырдың айтуынша, ХVІІ ғасырдың аяғына дейін сақталады. Күні бүгінге дейін Мажарстандағы Дунай мен Тиса арасы – Кишкуншак (Кіші қыпшақ жері), шығысы Надькуншак (Ұлы қыпшақ) деген атауларға ие. [[Қарсақ]] қаласы – Ұлы [[Қыпшақ]] жерінің жүрегі. Мадиярлар мен қазақтардың туыстығы туралы алғашқы пікірлер ХІХ ғасырда жергілікті газет беттерінде жариялана бастайды. 1835 жылы Шамуель Брашшаидың «Қырғыз-қазақтар» атты еңбегі жарық көреді. Кейін де мадияр ғалымдарының қазақ еліне, жеріне байланысты еңбектері жарық көре бастайды. Солардың арасында Дьердь Алмашидің есімі көзге ерекше түседі. 1900 жылы Қазақ жеріне жасаған саяхаты нəтижесінде «Азия жүрегіне саяхатым» атты еңбегі жарық көреді. Кітабында Орта Азия халықтарының, соның ішінде қазақтардың өмірі, тұрмыс-салты, шаруашылығы, сауда-саттығы, əдет-ғұрпы, наным-сенімдері, қолөнері, ауыз əдебиеті туралы мол мағұлмат келтіреді. ХХ ғасырда белгілі мажар ғалымы, антрополог [[Тибор Тот]] өзінің ғылыми еңбектерінде екі елдегі руларды, қазақтар мен мадиярлар (мажар) арасындағы туыстық байланыстарды жан-жақты зерттеуді бастағанымен, бұл ғылыми мұрасын саяси себептерге байланысты жалғастыра алмайды. Ал Андрош Биро мұны ғылыми дəрежеге көтереді. 2006 жылы Андроштың жетекшілігімен, Қостанай облысында қазақ-мажар бірлескен антропологиялық экспедициясы Торғай өңірінде тұратын қазақтар мен мадияр руы өкілдері арасындағы генеологиялық деректер, антропологиялық өлшемдер жасалады. ДНК үлгілері алынып, ғасырлар бойы өзгермейтін жəне генетикалық ақпаратты сақтайтын Ү хромосомдарына талдау жүргізіледі. Нəтижесінде мажарлық мадиярлар мен қазақтардың арасындағы туыстық қатынас толығымен дəлелденеді. Ал Иштван Мандоки Қоңыр «Кун тілінің Мажарстандағы ескерткіші» (1993) атты еңбегінде мажар тіліндегі кейбір сөздер мен қазақ тіліндегі сөздердің ұқсастығын келтіреді. Мысалы: арқан – arkany, ұнтақ – ontak, шолақ – csollak, қанжыға – kangyik, пышақ – bicska тағыда басқа.
==Мемлекеттік құрылысы==
Венгрия – социалисттік мемлекет, халық республикасы. Констетуциясы 1949 жылы 20 тамызда қабылданды. Венгрияда бүкіл өкімет билігі еңбекші халық қолында. Қоғамдық құрылысының экономикалық негізін – өндіріс құрал-жабдықтарына социалисттік меншік және шаруашылықтың социалисттік жүйесі.
Мемлекет өкіметінің ең жоғары және бірден-бір заң шығарушы органы – Мемлекеттік жиналыс. Ол жұртшылықтың жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде 4 жыл мерзімге сайланады. Мемлекеттік жиналыс халық өкіметі берген барлық правоны жүзеге асырады. Басқару мүшенің құрлымын, оның бағыты мен қызметін белгілейді, заң қабылдайды, мемлекеттік бюджет пен халық шығынының жоспарын бекітеді, мәселелерді шешеді. Мемлекеттік жиналысының сессияларыаралығында оның өкілдігін Халық республикасының Президиумы басқарады. Мемлекеттік жиналысы мемлекет басқарудың жоғары мүшелері – Венгрия революцияшыл жұмысшы-шаруа үкіметін сайлайды.
Мемлекет өкіметінің жергілікті мүшелері – 4 жылға сайланатын облыстық, қалалық, аудандық және ауылдық кеңестер. Жергілікті Кеңестердің атқарушы және жарлық беруші мүшелері – Кеңес дипутаттары құрамынан сайланатын атқару комитеттері.Сайлау құқығымен барлық 18 жасқа толған азаматтар мен азаматшалар пайдалана алалады.
==Табиғаты==
Венгрия жерінің 68%- ы жазық, 30%-ы төбелі-белесті аймақ, 2%-ы орта биітіктегі тау. Көп жерді Орта Дунай жазығының солтүстік бөлігін алып жатыр. Дунай өзені елді екіге бөледі. Оның шығыс жағында Орта Үлкен Дунай, солтүстігінде орта бикіктікті таулар және Венгриядағы ең биік тау Кекеш (1015м.) бар. Дунатуль жазығы, Кіші Орта Дунай ойпатының оңтүстік бөлігі эәне Орта Венгрия таулары мен Альпының етегі Дунайдың оң жағын алып жатыр. Венгрияның солтүстік-шығыс бөлігінде әйгілі агтелек үнгірі бар.
Орта Дунай жазығының ең төменгі қатпарлы қабаты полезой, мезозой жыныстарынан, оның үсті палеоген, миоцен, пиоценнің тас аралас құмы мен сазынан, жоғары қабатта көлдердің және өзеннің құмсаз қабатының шөгінділерінен түзілген. Солтүстік орта биіктіктегі таулар пермь және тирастың сазды жанғыш тақта тасы мен әк тасынан, Орта Венгр таулары перьмның құм тасы мен конгломератынан, тирас пен юрганың мергель, долмит және әк тас жиынтығынан құрылған. Пайдалы қазбалары:
* Табиғи газ;
* Мұнай;
* Темір рудасы;
* Көмір;
* Лигнит;
* Боксит;
Климаты қоңыржай, континенттік. Қаңтарда орташа температурасы – 2,4 С, шілдеде 20 – 22,4 С, жауын-шашының жылдық мөлшері 450 – 900 мм. Үлкен Орта Дунай жазығының шығыс бөлігінде кей жылдары құрғақшылық болып тұрады. Басты өзені – Дунай. Оның ірі салалары Тиса, Раба, Шио, Драва. Тиса өзені бойында көптеген жер суару қаналдыры бар. Венгрия көлдерінің көбі шағын.
Көп жері қара топырақты. Таулы, төбелі-белесті аудандары орманды жерге тән қоңыр және шым-карбонат топырақты, өзен аңғарлары алювиаль топырақты болып келеді. Бұрын Венгрия қалың орманды елдердің бірі еді, қазір жерінің 13,5%-ы ғана орман. Дала мен орманды мекендейтін жануарлар, құстар өзендерінде көксерке, шортан, тағы басқа балықтар кездеседі. Венгрия жері алты табиғи ауданға бөлінеді:
* Үлкен Орта Дунай ойпаты;
* Солтүстік таулы аймақ;
* Кіші Орта Дунай ойпаты;
* Дунай сыртындағы таулы аймақ;
* Мезефельд;
* Оңтүстік-батыс Венгрия.
==Саяси партиялары, кәсіпорындары және басқа қоғамдық ұйымдар==
Венгрия социалисттік жұмысшы партиясының тарихы 1918 жылдың қарашасынан, Венгрия компартиясының құрылған кезінен басталды. 1944 жылы Венгрия Компаритиясы, ал 1948 жылы ВКП-мен с. –д. Партиялары біріккеннен кейін, Венгрия еңбекшілер партиясы деп аталады. 1956 жылы ВСЖП болып қайта құрылды.
Отандық халық майданы – 1954 жылы құрылған саяси бұқаралық қозғалыс. Өз таихын 1944 жылы комунисттердің инициативасымен құрылған Венгрия майданы, Тәуелсіз Ұлттық Венгрия майданы мен Тәуелсіз халық майданынан бастайды. Басқарушы мүшесі – бүкіл Венгрлік кеңес. Отандық халық майданы прграммасы Венгр социалисттік жұмыс партиясының саятына негізделген. Мақсаты – барлық өнерлік күштерін социализм құрылысына жұмылдырту, ұлттарлың социалисттік бірліктерін нығайта беру.
Венгрия кәсіподагы 1890 жылдары құрылған, 19 салалық кәсіпорындары бекітілді. Конгресстер аралығында, бүкіл Венгрлік кәсіподақ билік етті. Венгрия коммунисттік жастар одағы 1957 жылы наурызда ұйымдастырды. 800 мыңнан астам мүшесі бар. Дүние жүзілік демократияшыл жастар федерациясына кіреді. Бүкіл Венгірлік әйелдер кеңесі 1945 жылы ұ»ымдастырылды. Дүние жүзілік демократияшыл әйелдер федерациясына кіреді.
==Өнеркәсібі==
Социалисттік Венгрияда жергілікті энергетика және шикізат базасы құрастырылған. Өнеркәссіпте бұрын болмаған салалары пайда болды, агралы аймақтарда ірі кәсіпорындар пайда болды. Венгрия жер қойнауы кенге онша қатты бай емес. Венгрия индустриясының басты салалары, бұл:
* Металл өңдеу.
* Машина жасау.
* Химия.
* Тамақ өнеркәсібі
Қара металлургияға жұмсалатын темір рудасының 80%-ы, кокстың 65%-ы шетелден алып келінеді.
Вегрияның машина жасау өнеркәсібі негізінен металл аз жұмсалатын күрделі машиналар жасауға негізделген. Мотоцик, жүк машинасы, автобус және кеме жасайтын зауыттар да бар. 1970 жылы машина жасау өнімі 1938 жылға қарағанда 16 есе артты. 1969 жылдары металл жонатын 14 мың станок, 4789 автобус, 345 телевизор шығарылды.
Венгрияның химиялық кәсіпорындары Казинцбарцика, Ленинварош, Варпалота, Сольнок қалаларында орналасқан. 1969 жылы 454 мың тонна күкірт қышқылы, 2381 мың тонна тыңайтқыш, 39,5 мың тонна пластмасса мен синтеттік смола өндірілді.
Ауыл шаруашылығы
Венгрия жеміс, жүзім, көкөністер егуге, етті мал өсіруге мамандар ауыл шаруашылығының 90%-ын кооперативтер мен мемлекеттік шаруашылықтың қолында. Венгрия терреториясының жартысынан көп жері ауыл шаруашылық жері болып табылады, оның 60%-ы егістік. Дунай, Тиса өзендерінің аралығында, тау беткейлерінде аса бағалы шарап жасалатын жүзім өндіріледі. Ауыл шаруашылығының 60%-нан астамы және ауыл шаруашылығының экспортының 40%-ға жуығын мал шаруашылығы береді. Етті ірі шошқа өсіруі қатты дамыған. 2 Дүниежүзілік соғыстан кейін қой шаруашылығы да өрнектей бастады. Елдің оңтүстік бөлігінде жылқы өсіріледі.
Сыртқы экономикалық байланыстар
1949-1969 жылдары Венгрияның сыртқы өнім айналымы 7,1 есе артты. 1969 жылы экспорттың 68%-ы, импорттың 67,7%-ы социалисттік елдерлің ұлесіне тиді. Экспортында машиналар, радиоаппаратура, телевизор үлесі басым болды, олардың 90%-ы социалисттік елдерге шығарылды. Шетке шығарылатын дәрі-дәрмек, сыртқы киім мен аяқ киім, боксит пен гленозем жылдан жылға көбеюде. Шеттен Венгрия еліне жыл сайын темір рудасы, көмір, мұнай, электроэнергиясы, әртүрлі жартылай фабрикаттыр әкелінеді. 1970 жылы сыртқы сауда айналымының 34%-ы Кеңес Одағының үлесіне тиді. Ел экономикасында туризмнің маңызы өсіп келеді. 1969 жылы Венгрияда 6млн. Шетел туристтер болды.
== Тағы қараңыз ==
| |||