Мұхит: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ
шӨңдеу түйіні жоқ
5-жол:
 
== Жалпы мәлімет ==
Жер ғарыштан көгілдір мұхиттар планетасы сияқта болып көрінеді- оның бетінің 70% астамын су басып жатыр. Судың шамамен 97% мұхиттарда жиналған, ол Жер ауданының 360 миллион шаршы км жауып жатыр. Кейбір жерлерде мұхиттың тереңдігі 10 км асады. <ref>Сұрақ және Жауап энциклопедия </ref> Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас [[су]] қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы [[Мариана шұңғымасы]]). [[Дүниежүзілік Мұхитмұхиттың белдемділігі|Дүниежүзілік мұхит]] құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшері 53%-ды құрайды. [[Гидрология]] режимінде Дүниежүзілік Мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі [[шекара]]сы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы [[субтропикСубтропиктік белдеу|субтропиктік]]тік және [[субантарктикаСубантарктикалық белдеу|субантарктикалық]]лық конвергенция сызығы бойымен немесе Ортамұхиттық [[жота]]лардың ендік бөлігі бойынша өтеді.Дүние жүзілік су қоры,1360 млн.км3.Мұхиттар 1322000000 км3, мұз жамылғысы мен мұздықтар 29200000км3, еспе су 8673000 км3, өзен мен көл суы 23250 км3, су булары 13000 км3.
Жер ғарыштан көгілдір мұхиттар планетасы сияқта болып көрінеді- оның бетінің 70% астамын су басып жатыр. Судың шамамен 97% мұхиттарда жиналған, ол Жер ауданының 360 миллион шаршы км жауып жатыр. Кейбір жерлерде мұхиттың тереңдігі 10 км асады. <ref>Сұрақ және Жауап энциклопедия </ref>
Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас [[су]] қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы [[Мариана шұңғымасы]]). [[Дүниежүзілік Мұхит]] құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшері 53%-ды құрайды. [[Гидрология]] режимінде Дүниежүзілік Мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі [[шекара]]сы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы [[субтропик]]тік және [[субантарктика]]лық конвергенция сызығы бойымен немесе Ортамұхиттық [[жота]]лардың ендік бөлігі бойынша өтеді.Дүние жүзілік су қоры,1360 млн.км3.Мұхиттар 1322000000 км3, мұз жамылғысы мен мұздықтар 29200000км3, еспе су 8673000 км3, өзен мен көл суы 23250 км3, су булары 13000 км3.
 
== Мұхит түбі бедері және геологиялық құрылысы ==
Мұхит түбі ауданының басым бөлігі (73,8%-ы) 3 000 – 6 000 м тереңдікте орналасқан. Ол Мұхит қайраңы ([[шельф]]i), [[беткей]]і, етегі, Мұхит түбі, Мұхит [[шұңғыма]]сына ажыратылады. Қайраң Мұхиттардың шетін бойлай құрлықтың су астындағы жалғасы ретінде 200 м тереңдікке дейін созылып жатады, ені ондаған метрден бірнеше жүздеген км-ге жетеді. Ол Мұхитқа қарай тік кемер жасап [[континент]]тік беткейді құрайды. Қайраң құрлық тұғырының төменгі шегі ретінде 2 000 – 2 400 м тереңдікке дейін таралады. Беткей етегінен абиссаль қазаншұңқырларға қарай ені 200 – 300 км болатын континентті етек жалғасады. Мұхиттардың орта тұсынан әдетте [[Ортамұхиттық жота]]лар өтеді. Олардың беткейлері абиссальды Мұхит қазаншұңқырларына ауысады. Ортамұхиттық жоталар ұзындығы 60 000 км болатын біртұтас жүйені құрайды. Жоталардың ені 1 000 км, абиссальды қазаншұңқырлардан 2,5 – 3 км жоғары тұрады. Олардың қырқасы су бетінен орта есеппен 2700 м тереңдікте өтеді. Жоталардың осьтік бөлігінде тереңдігі 1,5 км, ені 20 – 30 км болатын [[риф]]ті аңғарлар байқалады. Абиссальды [[қазаншұңқыр]]лардың ені 1000 км-ге жуық, тереңдігі 5 – 6 км болады. Пассивті шеткі белдем Жер қабығының континентті және мұхиттық шекарасын бойлай жатады; ол сейсмикалығы мен жанартаулық процестердің жоқтығымен сипатталады, континенттен әкелінген өте қалың (5 – 7 км) шөгінді қабаттардан тұрады. Активті шеттердің сейсмикалығы жоғары. Оған Мұхит табанын жанартаулық аралдық доғадан бөліп тұратын терең [[шұңғыма]]лар (тереңд. 7 – 8 км) ұштасқан. Мұхит түбін негізгі екі геологиялық кешен құрайды: беті [[шөгіншөгінді]]ді қаптамамен жабылған [[базальт]]ті және оған жақын [[магма]]лық жыныстардан тұратын іргетас жатыр. Мұхиттың геологиялық тарихын зерттеушілер Мұхитты бастапқы, өтпелі және қазіргі даму кезеңдеріне ажыратады. [[Геология]]ға дейінгі кезеңді (3,5 млрд. жыл бұрын) қамтыған гипотетик. бастапқы сатысында жер қойнауынан негізгі су массасының шығуы, [[қышқыл]] өнімдердің газсыздануы және мұхит түбі жыныстарымен іс-әрекетке түсіп бейтараптануымен байланысты. Өтпелі кезеңнің ұзақтығы 2 млрд. жылды құрайды (3,5 – 1,7 млрд. жыл бұрын). Бұл кезеңде [[өмір]] пайда болып дамыды; [[фотосинтез]] нәтижесінде оттек бөлініп, мөлшері ұлғайды. Мұхит суының құрамы тұрақталып, тұздылығы шамалы ғана өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезең бұдан 1,7 млрд. жыл бұрын басталып, әлі жалғасуда.
 
== Гидрологиясы ==
Line 15 ⟶ 14:
 
== Температурасы ==
Мұхиттың беткі суының жылдық орташа температурасы 17,5°С. Ашық Мұхитта температураның жоғарғы көрсеткіші [[экватор]] бойында (28°С), ең жоғарғы температура (34°С) тамыз айында [[Парсы шығанағы]]нда тіркелген. Құрлықтың әсерінен су температурасы [[солтүстік]] жарты шарда [[оңтүстік]] жарты шарға қарағанда жоғары болады, ал экватордан полюстерге қарай біртіндеп –1,5–1,9°С-қа төмендейді. 30° с. е. бойында қыста 17 – 18°С, жазда 25°С; 60° ендікте қыста 0°С-тан төмен, жазда 10°С, полюс маңындағы температура 1,9°С. Мұхиттүбіндегі су температурасы 1,4 – 1,8°С, полюстік аймақтарда 0ӘС0°С-тан төмен болады, ең суық температура –2°С ([[полюс]]те [[мұз]] астында).
 
== Тұздылығы ==
Судың [[химия]]лық сапасы, [[физика]]лық, химиялық қасиеті жағынан бірдей болғанымен оның [[гидрология]]лық, [[геохимия]]лық режимі әр түрлі. Мұхит суы концентрациясы 35 г/л болатын тұз ерітіндісінен тұрады, сондықтан орташа тұздылығы S – 35,00ү, максимальды тұзд. 39 – 42ү (тропиктік теңіздерде). [[Тұз]] [[масса]]сының құрамы құрлықтан келетін [[жауын]]-шашынмен, [[атмосфера]]мен алмасу процесі және түпкі шөгінділермен, теңіз организмдерінің өмір сүру қабілетімен реттеліп отырады. Мұхитта барлығы 51022 г еріген тұз бар. Оның құрамында Na+, Mg2+, K+, Ca2+,Cl-, иондары кездеседі. Мұхит суында атмосферадан келетін және су қабатында пайда болатын түрлі [[газ]]дардың (О2, СО2 т.б.) ерітінділері де болады.
 
== Мұхит суының химиялық құрамы ==
Line 24 ⟶ 23:
 
== Су айналымы ==
Мұхиттың 150 – 200 м тереңдіктегі су қабатының айналымы Мұхит бетіндегі басым желдерге тәуелді; ал одан төменгі қабатында тығыздығына байланысты болады. Су айналымының негізгі элементіне [[субтропиктік]] ендіктерде [[антициклон]]дық айналым және жоғарғы ендіктерде циклондық айналым жатады. Оның орталық құрлықтардың батыс жағалауында орналасқан ([[Гольфстрим]],[[Куросио]] [[ағыс]]тары). [[Антарктика]]да беткі судың горизонталь жылдамдығы 5 – 10 см/с болатын [[қуат]]ты циркумполюсті ағыс байқалады, ол теңіз түбіне дейін жетеді. Тереңдеген сайын [[ағыс]] жылдамдықтары кеми түседі (тек [[экватор]] маңындағы беткі қарсы ағыстан басқа).
 
== Географиялық белдемділігі ==
Line 30 ⟶ 29:
 
== Түпкі шөгінділер ==
Мұхит түбінде [[Терригендік таужыныстар|терригенді]], [[Биогендік шөгінділер|биогенді]], [[Хемогендік шөгінділер|хемогенді]], [[жанартау]]текті және [[Эдафоген|эдафогенді]] шөгінділер жинақталады. Шөгінділер [[климат]]тық, [[тік]], циркумконтинентті және [[тектоника]]лық белдемділікпен тарайды. Мұхит түбінің беткі қабатының басым бөлігін (40%-ға дейін) биогенді шөгінділер жауып жатыр. Терригенді шөгінділерге 20%, терең сулы пелаг. саз 26%-ды құрайды, қалғаны – аралас шөгінділер. Терригенді шөгінділердің құрамы [[алюмосиликат]]ты, [[сынық]]ты, сынықты-сазды, сазды; ол теңіздерде және мұхиттың континентке таяу ауданында әртүрлі тереңдікте тараған. Биогенді әктасты және шақпақтасты шөгінділер қаңқа қалдықтарынан және планктонды, бентосты [[организм]]дердің қабыршағынан түзілген. Хемогенді шөгінділер ашық Мұхиттарда кездеседі, [[темір]]-[[марганец]]ті конкрециялар мен қабықшалардан, [[смектит]]ті, темірлі шөгінділерден тұрады. Жанартаутекті шөгінділер жер беті және су асты жанартау атқылауларының кесекті өнімдерінен түзілген; ол доғалдық аралдарда кең таралған. Эдафогенді түзілімдер тектоникалық өнімдердің уатылуынан және су түбіндегі байырғы таужыныстардың (базальтты, габброидты, т.б.) су асты шайылуынан пайда болған.<ref>[[Балалар Энциклопедиясы]], 6 том.</ref>
 
== Минералды ресурстары ==
Мұхит суларында [[Менделеевтің Периодтық Заңы|Д.Менделеев]] кестесінің 70-тен астам [[элемент]]і еріген күйінде кездеседі; судың 1 км3-інде 36 млн. түрлі заттар бар. Мұхит қойнауында әр түрлі [[қатты]], [[сұйық]], [[газ]] тәрізді минералды [[шикізат]] қорлары, [[мұнай]] мен [[газ]], сирек [[метал]]дар, [[қалайы]], [[алтын]], [[алмас]] шашылымдары, [[темір]]-[[марганец]]ті конкрециялар мен қабықшалар, [[Сульфидтер|сульфид]], фосфорит және құрылыс материалдары алабы тараған. Мұнай мен газдың қоры 300 – 350 млрд.(қойнау қайраңында 184 млрд. ) деп болжанады. [[АҚШ]] жағалауы мен [[Мексика]] шығанағында, Солтүстік Парсы шығанағы және оңтүстік-Шығыс [[Азия]], [[Баренц]], [[Беринг теңізі|Беринг]] теңіздерінің қайраңдары дүние жүзінің аса ірі мұнайлы-газды аудандары саналады. Мұхит мұнайын 40 шақты ел өндіріп, 40-тай ел барлау жұмыстарымен айналысуда. Теңіздегі элементтер ([[алтын]], [[платина]], [[алмас]], [[касситерит]], [[циркон]], [[монацит]], [[титан]], [[ильменит]], [[рутил]], т.б.) жағалық қайраңда шөгінділердің толқындармен қарқынды шайылуынан қалыптасады. [[Индонезия]], [[Таиланд]], [[Малайзия]] [[жағалау]]ларында қалайы, [[Аляска]] және солтүстік [[Америка]]ның Тынықмұхиттық жағалауында алтын, оңтүстік-Батыс [[Африка]] ([[Намибия]]) жағалауында құрамында алмас бар шөгінділер, сирек металды шашылымдар [[Австралия]], [[Үндістан]], [[Бразилия]] жағалауында кездеседі. Дүние жүзінің көптеген елдерінің жағалауларында [[құрылыс]] [[материал]]дары – [[құм]], [[қиыршықтас]], [[маржан]]ды [[әктас]], [[моллюскамоллюскалар]]лар, [[бақалшақ]]тар өндіріледі.
 
== Органикалық дүниесі ==
[[Тірі организмдер]] бүкіл Мұхит қабаттарында тіршілік етеді. [[Органика]]лық дүниесі бентос ([[түпкі тұрғындар]]), [[планктон]] (пассивті жүзушілер) және нектонға (активті жүзушілер) бөлінеді. [[Өсімдік]] дүниесінің 10 мың түрі бар, олар, негізінен, жарық жақсы түсетін 200 – 300 м тереңдіктегі қабаттарда таралған. [[Жануар]]лар дүниесі түрлерінің саны 150 мыңдай. Мұхитта [[планета]]дағы тіршілік иелерінің 4/5-і мекендейді. Түрлердің саны экваторлық аймақтан полюстерге және тереңдікке қарай кеми береді. Мұхит құрамында [[белок]] мөлшері көп азық-түлік өнімдерінің ([[балық]], [[моллюскімоллюскілер]]лер, бақалшақтар, [[Сүт қоректі|сүт қоректілер]], [[балдыр]]лар, т.б.) маңызды көзі, ол адамдарға қажетті белоктың 20%-ын береді.
 
'''Теңіз''' – мұхит айдынынан құрлықпен немесе су асты жоталарымен бөлінген және одан [[гидрология]]лық, [[метеорология]]лық, климаттық режимдерімен ерекшеленетін дүниежүзілік мұхит бөлігі. Теңіздің ашық мұхиттан шеткері орналасуы оның климатына әсер етіп, су алмасуын баяулатады. Теңіз құрлықпен неғұрлым тұйықтала түссе, онда оның су режиміндегі мұхиттан айырмашылығы соғұрлым арта түседі. Теңіз деп шартты түрде мұхиттың ашық бөліктері де аталады; мысалы, [[Атлант мұхиты]]ның [[Саргасс теңізі]] және [[Үнді мұхиты]]ның [[Арабия теңізі]]. Кейбір көлдер – [[Каспий]], [[Арал]], [[Өлі теңіз]] – теңіз, ал кейбір теңіздер шығанақ (Мексика, Гудзон, Парсы) болып саналады. Оқшаулануы мен гидрологиялық режимінің ерекшеліктеріне қарай теңіз үш топқа [ішкі (жерорталық теңіздер мен жартылай тұйық теңіздер), шеткі аралдар және аралық теңіздер] бөлінеді. Геологиялық тұрғыдан теңіз палеоген-неоген және антропогенде қалыптасып біткен. Неғұрлым терең теңіздер Жер қыртысының аумақты жарылымдарының орнында (мысалы, [[Жерорта теңізі]]) пайда болады. Дүниежүзілік мұхит суының құрлықтың жағалық бөлігін басуынан құрлықтық қайраңда шағын теңіздер қалыптасады. Теңіздің құрлықтан қашық не жақын жатуы климатының континенттілігінің артуына немесе кемуіне және температурасының маусымдық ауытқуына әсер етеді. Географиялық орнына қарай кейбір теңіз суының беткі және терең қабаттары көршілес мұхиттың ашық бөлігіне қарағанда жылырақ (мысалы, Қызыл теңіз), кейбірі суығырақ (мысалы, [[Охота теңізі]]) келеді. Теңіз суының тұздылығы тұщы судың кірісі (өзен ағыны, жауын-шашын, мұздың еруі) мен шығысының (булану, мұз қалыптасу) арасындағы айырмашылыққа байланысты ауытқып отырады. Балтық теңізінің ашық бөлігінің тұздылығы – 6,0 – 8,0‰ болса, [[Қызыл теңіз]]де бұл көрсеткіш 41,5‰-ге дейін көтеріледі. Теңізде температура мен тұздылық көрсеткіштерінің шеткі мөлшерлері таралуына орай суының тығыздығы да дүниежүзілік мұхит үшін шеткі мағыналы көрсеткішке ие болады. Мысалы, [[Балтық теңізтеңізі|Балтық теңізінің]]інің тығыздығы 1,01г/см3-ге тең болса, Қызыл теңізде 1,0287г/см3-ге тең. Мұхиттың ашық бөлігінен теңіз суы тығыздығының өзгешелігі – буының маусымдық ауытқып отыруында. Мұз қабаты негізінен полюстік және қоңыржай ендік теңіздерінде ғана қалыптасады. Теңіздің органикалық дүниесі мұхиттың ашық бөлігіндегі органикалық дүниеге қарағанда бай және көбіне өзіндік түрлер (эндемиктер) басым тараған.
 
== Халықаралық-құқықтық режим ==
Теңіз кеңістігін және Дүниежүзілік Мұхитты пайдалану құқығын реттеу, оның байлықтарын пайдалану [[халықаралық]] [[құқық]] нормасының күрделі жүйесімен және жеке мемлекеттердің заңдарымен анықталады. Оны реттеу үшін 1958 жылы халықаралық [[теңіз]]дік құқық [[кодификация]]сы өткізіліп, [[Женева]] конвенциясы қабылданды. Ол бойынша ашық [[теңіз]] суы барлық [[мемлекет]]терге ортақ және ешбір мемлекет [[Мұхит]] бөліктерін өз биліктеріне бағындыруға құқығы жоқ; ашық теңізде әрбір мемлекеттің кеме қатынасына, [[балық]] аулауға еркі бар. [[Ядролық қару|Ядролық қару-жарақжарақты]]ты сынау, Дүниежүзілік Мұхиттың ластануын болдырмау туралы, аумақтық теңізге және континенттік қайраңға шек қою, т.б. мәселелерге тыйым салатын көптеген халықаралық келісімдер бар. Теңіз құқығы бойынша 1982 жылы қабылданған “Теңіздер хартиясы” аталатын Бөө Конвенциясы жағалаудан бастап, 200 теңіз милін құрайтын [[экономика]]лық аймақты белгіледі, жағалаулық мемлекеттер де соның шегінде [[биология]]лық және [[минерал]]дық [[шикізат]] қорларын пайдалануға құқылы. Аумақтық теңіз жағалауындағы мемлекеттер ғылыми зерттеу мәселелерін өз қалаулары бойынша шешеді. Шетелдік [[кеме]]лер континенттік қайраңда және түбінде зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін жағалаудағы мемлекеттердің келісімін алуы керек. Дүниежүзілік Мұхит байлықтарын игеру маңызды ғаламдық мәселенің бірі саналады. Бұл оның [[планета]]дағы [[температура]]ны реттейтін, оттекті бөліп шығаратын қасиетіне байланысты. Мұхитты игеру минералдық, биологиялық, [[энергетика]]лық, [[көлік]]тік, [[рекреакция]]лық, [[экология]]лық, [[ғылым]]и-танымдық бағыттарда жүзеге асырылады. ҰТР-ның табыстары Мұхитғы [[мұнай]] мен газды, темір-марганец конкрецияларын өндіруді одан әрі арттыру, теңіз суынан сутегі изотопын – дейтерийді шығару, теңіз сулары энергиясын электр [[энергия]]сына айналдыратын алып электр ст-ларын салу, теңіз суын тұщыту, оның түбімен кабельді желілер төсеу үшін болашаққа кең жол ашады. Көптеген елдерде ([[Франция]], [[Норвегия]], [[Ресей]]) Мұхит суының тасқынын пайдаланатын электр станциялары жұмыс істейді. Мұхит жолдарына бүкіл дүние жүзінде сумен тасымалданатын жүктің 80%-ы келеді.
 
== Мұхит геохимиясы ==
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Мұхит» бетінен алынған