Түсті металлургия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш →Дереккөздер: clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
ш «Қазақстан экономикасы» деген санатты аластады; «Металлургия» деген санатты қосты ([[... |
||
1-жол:
==Түсті металлургия: кешен ішіндегі кешен==
Дүние жүзінде 70-тен астам түсті [[Металдар|металл]] балқытылады. Оларды 14 сала өндіреді. Олардың барлығы қосылып, түсті металлургияны құрайды.
Түсті металдардың көп бөлігі аз уақыттан бері ғана пайдаланыла бастады. [[Ғылыми-техникалық революция]]ның нәтижесінде кеңінен қолданысқа түсті. [[Реактив]]ті [[ұшақ]]тар, ғарыш кемелерін, атом реакторларын жасау үшін ерекше қасиеттері бар, мүлдем жаңа конструкциялық [[материалдар]] қажет. Ондай қасиеттер тек түсті металдарда ғана бар.
Line 18 ⟶ 17:
[[Сурет:Металдар.jpg|thumb|Қазақстан металдар тізімі]]
Егемендік алған жылдарда жаңа өндірістер мен тұтас зауыттар пайда болды. Бұл [[Қазақстан]]ның түсті металлургиясы біздің еліміздің өнеркәсібі мен әлемдік түсті металлургиядағы алдыңғы орнын сақтап қалды.
Осыған орай түсті, ауыр, сирек кездесетін және басқа да металдар [[металлургия]]сын ажыратуға болады.
==Ауыр металдар өндірісінің географиясы: шикізат көздеріне бағытталуы==
Ауыр металды кендердің қурамы өте көп болып келеді. Оларды тиімді пайдалану үшін шикізатты кешенді өңдейтін комбинаттар құрылған. [[Шымкент]]те қорғасыннан баска 14 түрлі өнім алынады.
Ауыр металдарға [[күкірт]] ілесіп жүреді. Оның кендегі мөлшері 40%-ға дейін жетеді ([[Шығыс Қазақстан]]дағы Николаев кеніші). Балқыту кезінде улы күкіртті газ пайда болады. Газды бөліп алып, оны күкірт қышқылына айналдырады. Бұның қоршаған ортаға
тигізер зияны мол.
Ауыр металдардың тағы бір ерекшелігі - құрамында пайдалы [[компоненттер]]дің аз болуы. Сондықтан балқыту зауыттары шикізат көзіне таяу орналасады. Бұл - оларды орналастырудағы негізгі принцип.
Ондай кендерді байыту үшін, әр компонентті біртіндеп ала отырып көп кезеңді [[флотация]] қолданады. [[Концентрат]]ты арнаулы пештерде балқытып, тазартылмаған металл алады. Оны шақпақтап (зиянды қоспалардан тазартып), таза шақпақталған металл алады.
Біздің елімізде ауыр түсті металдарды - мыс жөне қорғасын-мырыш ([[полиметалл]]) өндірісі салалары шығарады.
Концентраттағы металдың аз мөлшері (20-30%) мен [[энергия]]ны аз қажет етуіне байланысты, мыс өндірісінің зауыттары [[шикізат]]қа таяу салынады. Мыс қоры Қазақстанның барлық аудандарында бар, ең үлкендері Орталық пен Шығыста.
[[Сурет:Ауыр және бағалы металдар металлургиясы.png|px220|right|thumb]]
Қазіргі кезде елімізде мыс негізінен [[Жезқазған]] мен [[Балқаш]]тың кен-металлургиялық комбинаттарында (КМК) өндіріледі. Бұл қос кәсіпорында мыс алудың барлық сатылары бар.
Қорғасын және [[мырыш]] өнеркәсібінің ортақ шикізат базасы - [[полиметалл]] кендері бар. Ұзақ уақыт бойы олардың қоры жөнінен Шығыс пен Оңтүстік алда болды. Шығыстың кенінде қорғасынға қарағанда мырыш көп. Керісінше, Оңтүстіктің кенінде мырышқа
қарағанда, қорғасын көп. Қорғасын, мырыш өнеркәсібінде [[концентрат]]тың
құрамында металл көбірек болады (45-65%).
Біздің еліміздегі полиметалл ендірісінің басты ауданы - [[Кенді Алтай
СЭС-ның арзан қуатына байланысты орналастырған. Бірақ ол қорғасын өндірісімен құрамдастырылған.
Риддерде қорғасын мен мырыш өнеркәсібінің барлық кезеңдері— кенді өндіруден бастап, металл жөне қорытпа алуға дейінгі кезеңдер түгел бар. Еліміздің оңтүстігіндегі полиметалл өнеркәсібінің ірі орталығы- Шымкент. Мұнда да Өскемендегі сияқты «өндірістің жоғарғы қабаттары» жолға қойылған.
==Жеңіл металдар металлургиясы: Қуат көздеріне бағытталуы==
Ауыр металдарға [[Қарағанды
Бірақ оны өңдеуге орасан көп мөлшерде электр [[қуат]]ы қажет. Мысалы, 1 т алюминий мен магнийге 15 мың кВт/cas электр қуаты жұмсалса, титанға - 40 мың кВт/сағ энергия керек. Сондықтан жеңіл металдар шығаратын [[зауыт]]тар арзан энергия көздеріне жақын орналасады. Бұл - оларды орналастырудың негізгі [[принцип]]тері.▼
▲жеңіл металдар шығаратын [[зауыт]]тар арзан энергия көздеріне жақын орналасады. Бұл - оларды орналастырудың негізгі [[принцип]]тері.
Біздің елімізде жеңіл металдарды алюминий мен титан-магний өнеркәсіптері өндіреді.
Line 90 ⟶ 63:
Алюминий өндіру 2 кезеңнен тұрады.
Бірінші кезең - бокситтен алюминий оксидін алу - материалды көп қажет ететіндіктен (1 т дайын өнімге 5 т кен), әдетте, шикізат көзіне таяу орналасады. Ол көп мөлшерде су мен [[жылу]] қуатын қажет етеді. Сондықтан алюминий оксиді зауыты [[Павлодар]]да салынған. [[Павлодар алюминий зауыты]] (ПАЗ) - әлемдегі ірі зауыттардың бірі.
Екінші қуатты көп қажет ететін кезең - алюминий оксидінен алюминий алу. Павлодарда [[Ақсу ауданы|Ақсу]] МАЭС-інің арзан электр қуатына бағытталып алюминий зауыты салынған.
Line 99 ⟶ 71:
Металды титан кендерінен (кұмнан) алады. Біздің елімізде онын, 3 кен орны бар. Сәтбаев байыту фабрикасының концентраты қазірдің өзінде өңделуде.
Титанды магниймен [[Тотықсыздандырғыш|тотықсыздандырады]]. Сондықтан осы металдар өндірісін бір кәсіпорында - комбинатта біріктіреді. Титан-магний комбинаты Өскемен қаласында жұмыс істейді. Ол - әлемдегі өзі сияқты кәсіпорындардың ішінде қуаты жағынан ең ірісі. Комбинаттың ең негізгісіне - титан өндіру жатады.
Магний өндірісі көбінесе негізгі өнім алуға бағытталған. Бірақ ол дайын өнім - магнийді де шығарады.
Магниймен басқа металдарды да (мысалы, [[хром]], [[
Оның жеңіл әрі берік қорытпаларын [[зымыран]], ұшақ және аспап жасауда қолданады. Магнийді күшті жасанды жарық көзі ретінде [[фотография]] мен аспап
==Бағалы және сирек кездесетін металдар==
Алтынды Батыстан басқа елдің барлық бөлігінде өндіреді. Оны жеке кендер мен ауыр металдармен [[Серіктестік|серіктес]] ретінде алып, Өскемен мен Балқашта шақпактайды.
▲Барлық күмісті серіктес күйінде алады. Оның 2/3 бөлігін Жезказған кен ор-
Қазақстанның барлық зауыттары сирек кездесетін металдарды өндіреді. Бұлардың барлығын да ілеспе түрінде алады. Сонымен қатар Өскемендегі [[Үлбі металлургия зауыты]]
сияқты арнаулы маманданған кәсіпорындар да бар. Олар тантал мен бериллий қорытпаларын «атом металы» ретінде шығарады.
==Қазақстанның металлургиялық базалары==
Ортақ шикізат немесе отын қорларын пайдаланатын зауыттар тобын металлургиялық [[база]] деп атайды. Қазакстанда үш металлургиялық база бар.
Ең «көнесі» - Шығыс базасы. Ол үшін кәсіпорындарды шикізатпен қамтамасыз етіп, «өндірістің жоғарғы қабаттарын» «тұрғызып» қалыптастыруды қамтамасыз ету, яғни прокат, қорытпа, түсті металдардан дайын өнімдер шығару маңызды. Қалыптасқан екінші Орталық базасының мамандануы кеңейіп келеді. Бұл жерде мырыш өндірісі де пайда болды. Жаңа зауыттардың - қорғасын, ферроқорытпа және болат балқыту зауыттарының құрылыс жобалары зерттелуде. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың шикізат мәселелерін шешуді қажет етеді. Ондай өткір мәселе [[Балқаш]] КБК-да қалыптасқан.
Ең жас, жаңадан қалыптасып келе жатқан Солтүстік металлургия базасының болашағы зор. Қазір [[Ақтөбе облысы]]нда алюминий зауыты мен жаңа мыс КБК салынуда. Қалайының, никельдің, сапалы болаттың домна процесінсіз өндіріс құруды қолға алуда.
==Металлургия және қоршаған орта==
Металлургия табиғат кешендерінің барлық құрамдас бөліктеріне әсерін тигізеді. Тау-кен өнеркәсібі [[топырақ]] қабатын бұзып, тұтас ландшафттарды «жалмап кояды». Жер бетінде алып [[карьер]]лер мен жер астында ірі үңгірлер пайда болуда. Олар басып қалу мен [[антропоген]]дік жер сілкінісі қаупін тудырады. Көп жерлерді қалдықтар: бос жыныстар мен байыту қалдықтары, металлургиялық қождар (шлактар) алып жатыр.
Егер осы қалдықтарды тегістеп жайса, еліміздің аумағының қалыңдығы 2 мм болатын қабат жауып кетер еді!
Бұзылған жерлерге көп шығынды қажет ететін қалпына келтіру (рекультивация)* шаралары қажет.
Металлургия зиянды заттардың көп мөлшерін [[атмосфера]]ға шығарады. Әсіресе, қалдық газдар (күкіртті жәнө т.б.) кұрамында металы бар тозаң және басқа элементтер аса қауіпті. Сонымен, түсті металлургия - Қазақстан өнеркәсібінің негізгі
салаларының бірі. Өндірістің аяқталған [[цикл]]і ауыр металдар металлургиясында қалыптасқан, ал жеңіл түсті металдар арзан энергия кездеріне таяу орналасады.<ref>Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-934-7</ref>
Line 155 ⟶ 109:
{{wikify}}
[[Санат:
| |||