Солтүстік Америка тарихы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ
1-жол:
==Еуропалық державалардың Солтүстік Америка құрлығын отарлауы==
Колумбтың Американы ашуы және оны еуропалық державалардың игеруі Жаңа Әлемде Батыс өркениетінің таралуына жол ашты. XVII ғасырда кең қанат жайған британдық отарлау жүйесі Солтүстік Американың тағдырында маңызды рөл атқарды: қоныстанушы отарлар пайда болды. [[Испания|Испандық]] Американың қазына байлықтары британдық кәсіпкерлерге маза бермеді. Оларды Солтүстік Американың [[Франция]] иелене бастаған, дегенмен әлі де болса, испандықтар мен [[Португалия|португалдықтар]] иелене қоймаған атланттық жағалаулар қызықтырды. Бұл жердегі басты байлық әлі қауымдық қүрылыс дәрежесінде өмір сүріп жатқан санаулы үндіс тайпаларының мекені саналатын құнарлы жерлер болатын. Алғашқы (ағылшындық) ерікті эмиграция бастамасы кейінгілерімен жалғасып жатты: немістер, голландтар, швейцариялықтар, француздық гугеноттер де қоныс аударып, отарларды ауқымды “этникалық қазанға” айналдырды.
Солтүстік Америкадағы ағылшындардың алғашқы мекені — болашақ отар Виргиния жерінде, 1607 жылы мамырда [[Джеймстоун (Колорадо)|Джеймстаун]] форты құрылған еді. 1625 жылы таққа отырған ағылшын королі I Карл Виргинияны корольдық отар деп жариялап, онда өзінің губернаторын тағайындады.
 
Виргиниядағы саяси билік, қоғамдық құрылым мен әлеуметтік қатынастар басқа отарлар үшін үлгі боларлықтай еді. Толық құқылы азаматтарға (фримендер) губернатор басқарған отарлық әкімшілік мүшелері және орта тап — джентрилер, компания акционерлері мен ауқатты тұрғындар жатты. Төменгі топты жеті жылға келісімшартқа қол қойған адамдар — сервенттер (лат. зегиапі — құл) құрады.
Отарлар үш түрге бөлінді: корольдық, жеке және қауымдық (корпоративтік) меншік. Виргиния (1607) және [[Нью-Йорк]] (1664) корольдық отарларға жатқызылды. Отарлар жоғары меншік иелеріне — корольға немесе лордқа белгілі мөлшерде салық төлеп тұрды.
# Король жерді тек компанияларға емес, сонымен бірге Англияның ірі феодал ақсүйектеріне де таратты. Отарлардың меншік иелері бөлінген жерге толық қоныстануға және үндістермен бейбіт қатынас жасауға тікелей мүдделі болды. Онда құлдардың еңбегі кең пайдаланылды.
# Жекеменшіктік отарларға [[Мэрилэнд (Мэриленд)|Мэрилэнд]] (1632), [[Нью-Джерси]] (1664), [[Солтүстік Каролина|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Каролина]] (1670), [[Пенсильвания]] (1681), [[Дэлавер]] (1702), Джорджия (1732) жатты.
# Американың солтүстік-шығыс бөлігіндегі жерге отарлардың қоныстандырылуы үшінші — қауымдық меншік түріне жатты. Иелік отарларды Америкаға қоныс аударған діни қауым мүшелері қоныстанды. Олар Жаңа Англиядағы меншік иелеріне тиесілі емес бос жерлерге қоныс тепті.
[[Массачусетс]] (1629) Жаңа Англияға қоныс аударушылардың алғашқы тұрағы болды. Оның негізінде Род-Айленд (1635), [[Коннектикут]] (1636), [[Нью-Гемпшир]] (1680) отарлары қалыптасты.
==Отарлардың әлеуметтік-экономикалық дамуы==
Жаңа Англияның әлеуметтік-экономикалық жағынан біршама дамыған отарларында алғашқы банктер, сауда орындары ашылып, фермерлік шаруашылықтар қарқын ала кеңінен қанат жайды. XVII ғасырдың бірінші жартысында солтүстік отарларда қалалар бой түзеді. 40-жылдары алғашқы мануфактуралар пайда болып, кеме жасау дамыды. Алғашқы кезде солтүстікамерикалық отарлар тұрғындардың 9/10 айналысқан ауыл шаруашылығының есебінен күнелтті. Ағылшын корольдары феодалдық қатынас орнатқысы келді: жақындарына жер үлесін таратты. Алайда отарлардың дамуы өзгеше, прогрессивті жолмен ілгеріледі. Солтүстікте фермерлік, яғни ауыл шаруашылығының капиталистік жолы бекіп дамыды. Оған ауқымды игерілмеген жер кеңістігі ықпал етті. Батысқа кету жалға алушылар мен жер иеленушілердің арасындағы шешім әрекеті болатын: аса ауқатты емес отарлаушылар бос жатқан жерлерді басып алып тәуелсіз жер иесі атанды.
 
Феодализм Солтүстік Америкада берік тамыр жая алған жоқ. Өйткені мұнда феодализмнің өмір сүруінің басты шарты болып табылатын — феодалдардың жерге толық құқығы болмады.
 
Плантациялық шаруашылықтың даму болашағы зор болғанымен, ол сервенттер мен қара құлдардың еңбегіңе тәуелді еді. Құл саудасы мен контрабаңда өріс алып, жерді алып-сату дамыды.
 
Елдің ңегізгі бөлігін (80%) фермерлер құрады. Қиыр шеттегі фермерлер патриархаттық шаруашылық жүргізді. Массачусетстегі жер иеленушілер XVII ғасырдың өзіңде жекеменшік иелері болды, себебі олар квитрента (корольға ңемесе лордқа салық) төлемеді. Жаңа Аңглиядаң оңтүстікке қарай орңаласқан меншіктік отар фермерлері қиын жағдайда болды, ал ұсақ жалға алушылар (жалгерлер) оларға тікелей тәуелді болды. Сонымең қатар Америкада скваттерлік — қоныс аударушылардың жыртылмаған жерлерді өз еркімен иелену тәсілі дамыды. Бұл жағдай жерге деген толық құқықты бұзды.
 
Америкада басқарудың олигархиялық түрі орнықты. Биліктің заң шығарушы жәңе атқарушы болып бөлінуі қалыптасты. Еркін қоңыс аударушылардың өмір сүру деңгейі орта дәрежедегі еуропалықтан жоғары болды. Еуропа соғыстан көз ашпады, ал қоныс аударушылар тыныш өмір сүрді. Олар Англия және басқа да еуропалық елдердегі сияқты әскерді, король отбасын және ақсүйектерді қаржыландыруға жұмсалатын салықтарды төлеуден босатылды. XVII ғасыр мең XVIII ғасырдың бірінші жартысыңда метрополия тұрғыңдарына қарағаңда қоныс аударушылардың артықшылықтары болды. Метрополия отарлардың қорғаңыс шығындарын да өзі ала бастады.
Америка қоғамының алғашқы даму сатысының маңызды ерекшелігі — адам өзінің жеке еңбегі мен кәсіпкерлігінің жемісін пайдаланды. Американы отарлау құл саудасы және үндістерді тонаумен қатар жүргізілсе де, америкалықтардың ңегізгі бөлігі меншікке өздерінің табанды еңбектерінің арқасыңда қол жеткізді. Сөйтіп, олардан орта тап қалыптасты.
 
Еркін қоныс аударушыларды метрополия билігіне бағындыру қиын болды. Бостандық пең құқыққа қысым жасаушыларға төзімсіз қатынас қалыптасты. Экономикалық, саяси және діни бостандықтарды иелене отырып, америкалықтар олардың кеңейтілуіне және нығайтылуына мүдделі болды.
==Тәуелсіздік үшін соғыстың алғышарттары==
1775—1783 жылдардағы Солтүстік Америка отарларының тәуелсіздік үшін соғысы Англиядағы[[Англия]]<nowiki/>дағы үдерістердің заңды жалғасы болды. XVIII ғасырдың ортасына қарай отарлар экономикалық жағынан өсті. Ендігі жерде олар метрополиядан жабдықталуына тәуелді болмады, өйткені оларда жекеменшік флот, ормандар және құнарлы жерлер көп болды. Халықтың саны өсті. Егер 1688 жылы онда 200 мың адам түрсатұрса, 1775 жылы адамның саны 2,7 млн-ға жетті. Отарлар Англияның иелігінде болғанымен, мұнда Еуропаның барлық мемлекеттерінен эмигранттар ағылды. Олардың әлеуметтік-экономикалық дамуының көрсеткіші портты қалалардың — [[Бостон]], Нью-Йорк, [[Филадельфия]], [[Балтимор]] — өсуі болды. Отарлық колледждер негізінде белгілі америка университеттері — [[Гарвард университеті|Гарвард]], [[Принстон университеті|Принстон]], [[Колумбия университеті|Колумбия]], т.б. ашылды.
 
Отарлар тәуелсіздік жолындағы күрес үшін пісіп-жетілді. Бірақ Ұлыбритания 1756—1763 жылдардағы [[Жеті жылдық соғыс|Жеті-жылдық соғыстасоғыс]]<nowiki/>та Францияны жеңгеннен кейін, өз ішкі жағдайын тұрақтандырып, Солтүстік Американың толық билік етуші қожайыны болғысы келді. Метрополияның отарларда кәсіпкерлік еркіндігін шектеп, оларды өз мүдделеріне бағындыру саясаты тәуелсіздік үшін соғыстың экономикалық алғышарттарын тудырды.
 
XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың алғашқы онжылдықтарында бірнеше парламент актілері жарық көрді. Оларда басқа теңіз державаларымен еркін сауда жасауға, отарларда өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға тыйым салынды.
 
1763 жылғы заң өз еркімен батысқа қоныс аударуға тыйым салды. Бұл заң қоныс аударушыларды корольдың жер монополиясының белгілі әкімшілік шекарасында ұстауға тырысты. Отарлық империяның басқару аппаратын қаржыландыру үшін 1764 жылы бірқатар тауарларға жаңа кедендік салықтар енгізілді. 1765 жылы тұрақты әскер ұстау үшін 10 мың солдатты Америкада пәтерге орналастыру қарастырылды. Ал шығындарды жабу мақсатында осы жылы гербтік салық туралы акт қабылданды. Бұл актінің парламентте қабылдануы отарларда наразылық тудырды.
 
Осы кезде феодалдар билігіне қарсы аграрлық қозғалыс күшейді. XVIII ғасырдың 70-жылдарының басында партизан соғысы өріс алды. Тәуелсіздік үшін күрескерлердің негізгі бөлігі фермерлер мен ауыл тұрғындары болды.
 
Гербтік салық жаңа кедендік салықтармен ауыстырылды, бірақ бұл отарларға тыныштық әкелген жоқ. 1773 жылы
Гербтік салық жаңа кедендік салықтармен ауыстырылды, бірақ бұл отарларға тыныштық әкелген жоқ. 1773 жылы 5 наурызда Бостонда қала тұрғындары британ солдаттарымен қақтығысып қалды. Ағылшын тауарларына бойкот тактикасы қолданыла бастады. Белсенді күрескерлердің бірі Сэмюэл Адамс үндістерше киінген отар тұрғындары тобын басқарып, 1773 жылы ағылшын шайы тиелген кеме жүгін теңізге лақтырды. Бұл оқиға “Бостондағы шай ішу” деген атпен тарихта қалды.
 
Англия әкімшілік шаралар арқылы қысымды күшейте түсті. Бостон портын жауып, америкалық солтүстік-батысты өзінің [[Квебек]] провинциясына қосып алды. Осындай “төзімсіз актілерге” қарсы бой көтерулер күшейе түсті. 1774 жылы Филадельфияда тұңғыш ҢұрлықтықҚұрлықтық конгресс жиналды. Қабылданған “Құқықтар декларациясында” отарлардың өзін-өзі басқару құқығы туралы айтылды. Бұл әлі де тәуелсіздіктің жариялануы емес еді, ел оның табалдырығында тұрды.
 
Соғыс 1775 жылы сәуірдің 19-ында бірден басталып кетті. Америкадағы ағылшындардың бас қолбасшысы генерал Гейдж қару-жарақ қоймасын басып алу жөнінде бұйрық бергеннен кейін, қаруланған фермерлер оның жіберген полкіне қарсы соғыс ашты. Тәуелсіздік жолындағы соғыстың алғашқы шайқасы патриоттық күштер үшін сәтті болды.
==Тәуелсіздік үшін соғыс==
1775 жылы мамырда жиналған Екінші құрлықтық конгресс америка өкіметіне айналды. Америка тұрақты армиясын виргиниялық ірі плантатор әрі тәжірибелі әскери адам [[Джордж Вашингтон|Джордж Вашиңгтон]] басқарды.
 
1776 жылы шілденің 4-інде [[Томас Джефферсон]] (америкалық ағартушы, демократиялық бағыт идеологі, кейін АҚШ-тың үшінші президенті болып сайланған) құрастырған “Тәуелсіздік декларациясы” қабылданды. Тарихта тұңғыш рет мемлекеттік құжат мемлекеттік құрылыстың негізі ретінде халық егемендігі принципін жариялады. Декларация ағылшын королі мең парламентін озбырлық әрекеттері мең адам құқығын бұзғаңдығы үшін айыптап, бұдан былай отарлар “соғыс жариялауға, бітім жасауға, одаққа енуге, сауда жасауға жәңе кез келген актілер мен әрекеттерді жүзеге асыруға толық құқықты” екеңдігін мәлімдеді.
 
Джефферсон адамның табиғи жәңе туа біткен құқықтары туралы айта келіп, Жан-Жак Руссо сияқты меншікті табиғи емес, азаматтық құқыққа жатқызды.
 
Тәуелсіздік идеясын америкалықтар түгел қолдаған жоқ. Экономикалық, саяси жәңе басқа да себептер бойынша ләнд- лордтар, король шеңеуніктері, саудагерлердің басым бөлігі Англиядан бөлінуді қаламады. Оларды лоялистер деп атады.
 
Сауда жәңе кәсіпкерлер еркіндігін жақтаушы плантация иелері, американ көпестерінің көпшілігі патриоттарға жатты. Олар тәуелсіздік ісіне қаржылай көмек көрсетіп отырды. Бостондық көпес-контрабандашылардың “королі” Джон Хэнкок “Тәуелсіздік декларациясына” қолын бірінші болып қойды. Патриоттардың жетекшілері жас саясаткерлер еді. Демократиялық сенімінің күшіне қарай қарапайым адамдардың көпшілігі тәуелсіздікті қолдады.
===Соғыстың барысы===
Line 36 ⟶ 52:
Америка әскерлерінің жағдайы лоялистердің кесірінен қиыңдай түсті. Әскер нашар жабдықталған еді, қару-жарақ пен ақша жетіспей жатты. 1776 жылы күзде Нью-Йорк қаласына жақын жердегі ауыр шайқастан кейін Дж. Вашиңгтон әскерінің қалдығы жойылып кетуден әзер дегенде аман қалды.
1777 жылдың күзі америкалықтарға, бір жағынан, жеңіліс (ағылшын әскерлері АҚШ-тың астанасы Филадельфияны алды) әкелсе, екінші жағынан, жеңіс (солтүстікте) алып келді. Еріктілер және полиция күшімен Саратога қасында 7 мыңдық ағылшын корпусы қоршауға алынып, тізе бүкті. Бұл хабар сол кездегі америкалық дипломат Бенжамин Франклиннің Франциямен одақтық келісімге келуіне көмектесті (1778).
 
Франциядан кейін Испания (1779), одан кейін Голландия Англиямен соғысқа кірісті. Англияның халықаралық оқшаулануға ұшырауы америкалықтардың жеңіске деген үмітін арттырды. Ресей мен Австрия бейбіт келісім жасау үшін делдалдық қызмет етуді ұсынды. 1780 жылы Ресейдің ұсынысымен құрылған әскери-теңіз бейтараптығы жүйесі Англияның теңіздегі басымдығына қарсы бағытталды. Американың тәуелсіздігі үшін шайқасушы еріктілердің қатарында [[маркиз де Лафайет]], поляк патриоты Тадеуш Костюшко, орыс дворяны Г.Х.Веттер фон Розенталь, т.б. болды.
 
Англия сонда да соғысты тоқтатқан жоқ. 1780 жылы АҚШ-тың оңтүстігінде оның әскері Чарльстонды басып алды. Оңтүстік Каролинада америкалықтар талқандалды. Ағылшындар Виргинияға қарай жылжыды, бірақ полиция мен партизандардың күшті қарсылығына кезікті.
1781 жылы қазанның 19-ында америкалықтар мен француздар Йорктаун түбінде лорд Корнуоллистің 8 мыңдық корпусын қоршауға алды. Ағылшындардың қарсылықсыз берілуі — соғыстың тағдырын шешті.
 
АҚШ пен Англия алдын ала келісімшартқа 1782 жылы Парижде, ал қорытынды келісімшартқа 1783 жылы қыркүйектің 3-інде қол қойды. Бұл келісімшарттың басты нәтижесі — Америка Құрама Штаттарының тәуелсіз мемлекет ретінде ресми танылуы болды. Испания Флориданы алды, Канада Англияның иелігінде қалды.
 
==АҚШ Конституциясының қабылданылуы==
Жас республиканың басшылары елде үлкенді-кішілі өзгертулер енгізді. Бұрынғы отарлар билік бөлінісі және республикалық басқару формасы бар штаттарға айналды. 1776—1780 жылдары отарларда конституциялар қабылданды. Солтүстік штаттарда және бос жерлерде құлдық жойылды, бірақ ол оңтүстікте сақталып қалды. Сервенттерді негрлермен ауыстырған плантация иелері құлдыққа мүдделі болды.
 
Алғашқыда АҚШ-тың мемлекеттік құрылысы егеменді штаттардың келісімшартына негізделген конфедерация болды. Орталық билікті Құрлықтық конгресс атқарды. Президент те, сенат та, Жоғарғы сот та болған жоқ. Соғыстан кейінгі экономикалық құлдырау мен бейберекеттік федеративті республика туралы идеяны тудырды.
Ішкі тұрақсыздықтың өсуі, халық толқулары билікті реформалаудың маңызды алғышарттары болды.
 
1787 жылдың жазында барлық штаттардың өкілдері қатысқан жартылай ресми съезд өтті. Осында федералдық конституция қабылданды. Оның жобасын дайындауға Дж. Вашиңгтон, Б.Франклин, А.Гамильтон және Дж. Мэдисон қатысты.
 
1787 жылғы конституция одақтас немесе федералдық мемлекет құрды, штаттар өзін-өзі басқару құқығы мен жеке конституцияларын сақтап қалды. Заң шығару билігі өкілдер және сенаттан тұратын екі палаталы Конгреске берілді. Өкілдер палатасының мүшелері, халқының саны шамамен тең штаттардан 2 жыл мерзімге, ал сенаторлар — әрбір штаттан 6 жыл мерзімге сайланатын 2 мүшеден құралды. Заңды қабылдау үшін оны екі палата мүшелері мақұлдауы қажет болды.
Атқарушы билік конституцияға сай президентке берілді. Ол екі сатылы сайлау жүйесі бойынша сайланып, ерекше өкілеттіліктерге ие болды. Президент өзінің алдында дербес жауап беретін министрлерді қызметке тағайындады, қарулы күштердің бас қолбасшысы болды.
Конституция АҚШ Жоғарғы сотын, өмір бойғы ауыстырылмайтын судьяларын бекітті. Жоғарғы сот егер конституцияға қарама-қайшы деп таныса, заңдардың күшін жоя алатын болды.
1787 жылғы конституцияның прогрессивті мәні болғанымен, әлі де демократиялық бола алмады. Ол революцияның жеңістерін құл иеленушілер мен ірі буржуазияның мүддесіне бекітті. Негрлерді құлдыққа алу заңдастырылды. Қашқын құлдар өздерінің бұрынғы қожайындарына қайтарылып берілетін болды. Үндіс тайпалары құқықсыз жағдайда қала берді. Үндістердің жер иелену құқығы болмады, олардың АҚШ-тағы азаматтығы танылмайтын болды.
 
Конституция сайлау құқығын реттей алмады. Еңбекшілердің қалың бұқарасы — ұсақ фермерлер, жұмысшылар, кедей қолөнершілер — сайлау құқығынан айырылып қалды. Әйелдер де ешқандай құқықтар иелене алмады. Штаттар конституциясында мүлік шектелімі болды. Көп жағдайларда сайлаушылардан отырықшылдық, белгілі бір діни наным-сенімдерге төуелділігі Джордж Вашингтон талап етілді. АҚШ-тың 3 млн-ға жуық тұрғынының тек 120 мың адамы ғана сайлау құқығына ие болды. Буржуазиялық демократиялық сөз, баспасөз, жиналыс “бостандығы” ескерілмеді.
Бірақ бұл билік механизмін жүзеге асыру жөне орталықтың өкілеттілігін нақтылап бөлу жағынан жетілген конституция еді. Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізудің рет-жосықтары жетілдірілді. Конституция күні бүгінге дейін өрекет етеді.