Уақыт: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Жалпы редакциясын баскарған → Жалпы редакциясын басқарған, «ЭКО»ҒӨФ. 2007. → «ЭКО» ҒӨФ. 2007 жыл. using AWB |
шӨңдеу түйіні жоқ |
||
11-жол:
| [[миллисекунд]] || 0,001 секунд||
|-
| [[секунд]] ||
|-
| [[минут]] || 60 секунд||
35-жол:
| [[Грегориус күнтізбесі|Грегориус жылы]] || 365,2425 күн||орта есеппен
|-
| [[
|-
| [[бесжылдық]] (lustrum) || 5 жыл||
59-жол:
[[Физика]] мен басқа ғылымдарда уақыт іргелі өлшем болып табылады, яғни ол басқа өлшемдер арқылы өрнектелмейді, себебі басқалары — [[жылдамдық]], [[күш]], [[қуат]] сияқты өздері іргелі өлшемдермен өрнектеледі (атап айтқанда бұл жағдайда — уақыт, әрі ''кеңістік'' деп аталатын келесі іргелі өлшемдермен). Ғылымда керектігі, әрі мүмкіндігі — өлшем үшін пайдаланатын және таңдалынып алынған өлшем бірлігі бар уақыт — операциялық анықтамасы қолданылады.
Философтар арасында екі түрлі уақытқа деген көзқарас бар. Біріншісіне сәйкес уақыт — [[ғалам]] құрылымының іргелі бөлігі, оқиғалардың қатар-қатар жүруінің өлшемі. Бұл сэр [[Ньютон, Исаак|Исаак Ньютон]] жататын реалистік көзқарас, сондықтан бұны Ньютондық уақыт деп те атайды. Бұған қарсы көзқарасқа сәйкес уақыт — адамзат соның көмегімен оқиғаларды реттеп, салыстыратын, интеллектуалды құрылымның (кеңістіктік пен [[сан]]дармен қатар) іргелі мүшесі. [[Лейбниц, Готфрид|Готфрид Лейбниц]] пен [[Кант, Иммануел|Иммануел Кант]] дәстүрі болатын осы екінші көзқарасқа сәйкес уақыт «арқылы өтетін» «ағатын» затқа жатпайды, немесе оқиғаларға ыдыс бола алмайды, және өзі өлшене алмайды.
Технологтар мен ғалымдар мезгілдік '''уақыт''' өлшеумен айналысқан, және астрономияның негізгі зерттеу нысаны болған. Периодты оқиғалар мен периодты қозғалыстар уақыт өлшем бірлік стандарты ретінде ұзақ уақыт пайдалылып келеді. Мысалы, [[күн]]нің [[аспан]] бойымен қозғалысы, [[маятник]] тербелісі, айдың фазалары және жүрек дүрсілі. Уақыттың әлеуметік маңызы да зор (“уақыт – ақша”), ол адамның күнделікті уақыттың шектеулілігін сезінуі мен адам өмірінің шектеулілілігі.
65-жол:
== Әлемдік уақыт ==
Бүгінгі қоғамдарда уақытты өлшеудің маңыздылығы сонша, ол халықаралық деңгейде қадағаланады. Ғылыми уақыт негізі ретінде
Жер әлденеше уақыт аймақтарына бөлінеді. Бұлардың көбісінің бір-бірінен 1 сағат айырмасы бар, және шартты түрде жергілікті уақыттың ҒУБ-дан немесе
== Физики ғылымдарындағы уақыт ==
97-жол:
Тежелу уақыты - тежеубаспасына (немесе иінге) басу уакытынан бастап, тежегіш күшінің әсерінен тежегіш күшінің толығымен жойылуына немесе көлік құралының тоқталуына дейінгі уақыт.
== Уақыт өлшем бірліктері ==
[[Үлкен]] және кіші уақыт аралықтарын өлшеу үшін [[астрономия]]лық кұбылыстармен тығыз байланысты табиғи бірліктер колданылады.<br />
Уақыттың негізгі бірліктері — астрономиялык бакылау бойынша анықталған [[тәулік]], ай және жыл. Бұлардың алғашқысы
▲Уақыттың негізгі бірліктері — астрономиялык бакылау бойынша анықталған [[тәулік]], ай және жыл. Бұлардың алғашқысы [[Күн Мен Түннің Теңелуі|күн мен түннің]] алмасуына, екіншісі [[Ай]] жүзініц (фазасының) өзгеруіне, ал соңғысы [[жыл]] [[маусым]]дарының ретті түрде алмасуына байланысты.
Бұлардың әрқайсысы, әрине, аспан денелерінің қозғалысына (кәрінерлік жәнө нақты) негізделген.<br />
=== Тәулік ===
''Тәулік дегеніміз'' — [[Жер (ғаламшар)|Жердің]] аспандағы белгілі бір санақ денесіне қатысты өз осінен толық бір айналым жасауға кететін уақыт аралығы. Мұндай дене ретінде Күн немесе кез келген [[жұлдыз]] алынуы мүмкін. Олай болса, біз күн тәулігі және [[жұлдыз]] тәулігі деген ұғымдармен танысуымыз кажет болады.<br />
Нақты және орташа күн тәулігі. Күн шарығының (дискісінің) орталық нүктесінің жоғарғы шарықтау сөті нақты тал тус деп, ал төменгі шарықтауы нақты т ортасы деп аталады.
[[Күн]]нің екі аттас шарықтау аралығы нақты күн тәулігі деп аталады. Бірақ мұндай тәуліктің ұзақтығы жыл бойы тұрақты болмайды. Бұл Күннің кәрінерлік қозғалысы экватор емес, эклиптика бойымен болуынан әрі біркелкі еместігінен туындайды. Сондықтан күнделікті өмірде ұзақтығы тұрақты 24 сағ болатын орташа тәулігі пайдаланылады.<br />▼
''Орташа [[күн]] тәулігі ретінде аспан экваторы бойымен бірқалыпты қозғала отырып, бір жылда толық айналым жасайтың жорамал нүтенің (бұл нүкте орташа Күн деп аталады) аттас екі рет шарықтауға қажет уақыт аралығы қабылданады.▼
▲аталады. Бірақ мұндай тәуліктің ұзақтығы жыл бойы тұрақты болмайды. Бұл Күннің кәрінерлік қозғалысы экватор емес, эклиптика бойымен болуынан әрі біркелкі еместігінен туындайды. Сондықтан күнделікті өмірде ұзақтығы тұрақты 24 сағ болатын
[[Күн]] тәулігінің [[бас]]ы [[түн]] ортасынан, яғни Күннің төменгі
Жергілікті, [[белдеу]]лік және бүкіләлемдік уақыт. Күннің [[аспан]] [[меридиан]]ы арқылы өту сөті, әрине, бақылаушы орнының географиялық бойлыгына төуелді. Бақылаушы шығысқа карай жылжыған сайын Күннің меридианнан өтуі батыстағымен салыстырғанда ертерек болады. Демек, Күннің меридиан аркылы ету сәті бізге жергілікті орынның [[күн]] уақытың береді. Жоғарыдағы [[тәсіл]]мен анықталған уақыт тек берілген [[география]]лық меридианда ғана колданылатындықтан, күнделікті [[өмір]]де белдеулік уақытты колдану ыңғайлы. Бұл үшін [[Жер]] беті [[Полюстік шеңберлер|полюстерді]] қосатын [[сызық]]тар кемегімен 24 сағаттық белдеулерге бөлінген. Әр сағаттык белдеу бойлық бойымен 15°-қа созылады. Әр белдеудің ішінде оның орталық меридианындағы орташа [[күн]] уақыты осы аймақтың белдеулік уақыты ретінде алынады.<br />▼
▲''Орташа [[күн]] тәулігі ретінде аспан экваторы бойымен бірқалыпты қозғала отырып, бір жылда толық айналым жасайтың жорамал
[[Гринвич обсерваториясы]] ([[Ұлыбритания]]да) орналасқан [[меридиан]] нөлінші меридиан ретінде кабылданған және ол белдеу нөлінші сағаттық белдеу болып табылады. Гринвич меридианындағы▼
жергілікті орташа күн уақыты [[бүкіләлемдік уақыт]] ретінде кабылданган. 1-сағаттық белдеудің (п = 1) орталык меридианы [[Гринвич]] меридианынан 15° шығысқа карай орналаскан. Баска▼
▲[[Күн]] тәулігінің [[бас]]ы [[түн]] ортасынан, яғни Күннің төменгі [[шарықтау]]ынан басталады.''
▲Жергілікті, [[белдеу]]лік және бүкіләлемдік уақыт. Күннің [[аспан]] [[меридиан]]ы арқылы өту сөті, әрине, бақылаушы орнының географиялық бойлыгына төуелді. Бақылаушы шығысқа карай жылжыған сайын Күннің меридианнан өтуі батыстағымен салыстырғанда ертерек болады. Демек, Күннің меридиан аркылы ету сәті бізге жергілікті орынның [[күн]] уақытың береді. Жоғарыдағы [[тәсіл]]мен анықталған уақыт тек берілген [[география]]лық меридианда
▲нөлінші меридиан ретінде кабылданған және ол белдеу нөлінші сағаттық белдеу болып табылады. Гринвич меридианындағы
▲кабылданган. 1-сағаттық белдеудің (п = 1) орталык меридианы [[Гринвич]] меридианынан 15° шығысқа карай орналаскан. Баска
[[сағат]] белдеулерінің де бастапқы меридиандары осылай аныкталады.
Ал олардың екі жақ шекаралары [[мемлекет]]тік және әкімшілік шекаралары бойынша немесе
4- және 5-
156 Бүкіләлемдік уақытты (Т<sub>0</sub>) және берілген орынның белдеуінің реттік санын (п) біле отырып белдеулік уакытты табу оңай:
<center>'''Т<sub>n</sub> = Т<sub>0</sub> + n'''</center>
Line 126 ⟶ 118:
[[Алматы]] және [[Астана]] уакыты (5 сағаттық белдеу) бүкіләлемдік уақыттан 6 caғат алда.
<center>'''Т<sub>5</sub> = Т<sub>0</sub> + (n + 1) = Т<sub>0</sub> + 6 caғат'''</center>
Географиялық бойлығы X болатын орындағы Т. жергілікті орташа күн уақыты бүкіләлемдік уақытқа сол бойлыктың уақыт бірлігіндегі мәнін косу арқылы анықталады: Т. = Т<sub>0</sub> + X.
=== [[Жұлдыз]]дық уақыт ===
Кез келген жұлдызды таңдап алып, оның аспандағы орнын Жердегі козғалмайтын бір нәрсе (үй бұрышы, бағана) көмегімен белгілеп алайык. Сол жұлдыз нақ сол орынға 23 сағ 56 мин өткенде қайтып оралады. Осылайша жұлдыздарға қатысты өлшенетін тәулік жұлдыздың [[тәулік]] деп аталады. Дәл айтсақ,
айналыстың Күнге
▲сол орынға 23 сағ 56 мин өткенде қайтып оралады. Осылайша жұлдыздарға қатысты өлшенетін тәулік жұлдыздың [[тәулік]] деп аталады. Дәл айтсақ, щлдыздыц тәулік—күн. мен тщнің теңелу 1 нцктесінің қатарынан екі рет жогары ишръщтауына қажет уақыт мөлшері. Ал 4 мин қайда кетті? Жердің Күнді айнала қозғалуы себебі күннің аспандағы орны Жер бетіндегі бақылаушыға
▲айналыстың Күнге катысты уақыты. [[Адам]] [[Күн]] сағаты бойынша өмір сүреді, жұмыс жасайды. Ал астрономдар өз бақылау жұмыстарын ұйымдастыруда Жұлдыз уақытын қолданады.<br />
Жергілікті Жұлдыз уакыты (S) мен Жұлдыздардың [[экватор]]лық координатасы тура көтерілу мәні арасында карапайым байланыс бар. Егер Жұлдыз жоғарғы шарықтауда болса, онда <center>'''S = α'''</center>
''Демек, кез келген мезетте берілген орындағы жұлдыздың уақыттың мәні осы кезде жоғарғы шарықтауда ориаласқан.
жұлдыздың тура көтерілу координатасының мәніне тең.''
Жер бетіндегі X бойлықтағы Жұлдыздық уақыт (S) пен Гринвич меридианындағы Жұлдыздық уақыт (S<sub>0</sub>) арасындағы байланыс мына өрнекпен анықталады:
Осыдан біз берілген орынның Жұлдыздық уақытын анықтау арқылы осы орынның географиялық бойлығының мәнін де анықтауға болатынына кез жеткіздік.<ref>Физика және астрономия: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңд., толыкт. 2-бас. / Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Токбергенова, Н. Бекбасар. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 240 бет, суретті. ISBN 9965-36-700-0</ref>
== Сыртқы сілтемелер ==
| |||