Мұхаметжан Тынышбайұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB
ш + 2 санат; ± 2 санат (HotCat құралының көмегімен)
12-жол:
}}
 
'''Мұхаметжан Тынышбайұлы''' (1879-1937)  — қазақтың көрнекті саяси және қоғам қайрат­кері, алаш қоз­ғалысының негізін салушылардың бірі, [[Алаш Орда|Алаш Орда]] үкіметінің]] мүшесі және оның төрағасының орын­басары, тарихшы-ғалым, қазақ­тан шыққан тұңғыш теміржол қатынас­тарының инженері.
 
[[1879]] жылы [[мамырдың 12 мамыр]]да бұрынғы [[Жетісу облысы]], [[Лепсі|Лепсі уезі]], [[Мақаншы-Садыр болысы]]нда (қазіргі [[Қабанбай ауданы]]) дүниеге келген.
 
1889-1900 жылдары Верный ерлер гимназиясында оқып, оны үздік бітіріп шығады. Верный гимназиясын алтын медальмен тәмамдады. Жыл сайын кластан класқа І-ші дәрежелі марапатпен көшіп, үздік үлгірім, өнегелі тәртібімен ұстаздарының ықыласына бөленеді. Гимназияны бітіргенде педагогикалық кеңестің шешімімен ол ғылымда, әсіресе, математикада үздік жетістікке жеткені үшін Алтын медальмен марапатталады.
20-жол:
Жиырма жасар Мұхаметжанның Жетісу әскери губернаторының кеңсесіне тілмаш болып орналасуына жол ашады. Бірақ оқуға ынталы жас жоғары білім алуға ұмтылып, император Александр І атындағы Петербург теміржол транспорты институтына түсуге тілек білдіреді. Бұл жолы да тағдыр оған күле қарайды. Өзінің мұғалімі, гимназия директоры М.В.Вахрушевтің көмегімен қазынадан 360 сом жылдық стипендия алып, Петербургке аттанады.
1900-1906 жылдары [[СәнСанкт-ПитерборПетербург]]тегі І Александр атын­да­ғыатындағы жол қатынасы инженерлерін даярлайтын институтта оқып, мұнда да ол ерен қабілетімен ұстаздарын таңқалдырып, институтты үздік бағамен бітіреді.
 
Институттың соңғы курсында жүргенде [[1905]] жылғы төңкеріске қатысады. Сол жылы өткен автономистерінің съезіне қатысып, онда «Қазақтар және қоғамдық қозғалыс» деген тақырыпта баяндама жасайды, өз халқының мұңын жеткізіп, Министрлер комитеті атына өтініш жолдайды. Онда қазақтарды басқарудың басты принциптерінің қазақтардың мүддесімен сай келмейтіндігін ғылыми тұрғыдан негіздеуге күш салады және басқарудың әскери жүйесінен азаматтық жүйеге көшуді талап етеді. Жас саясатшының бұл талабының атақты «Қарқаралы петициясы» талабымен үндесіп жатуы  — халқым деген қазақ азаматтарының әр жерде жүріп, бір мақсатқа қызмет еткенін айқын көрсетеді.
 
[[1905]] жылдың аяғында [[Орал]]да өткен Қазақстанның бес облысының делегаттар съезінің жұмысына қатысады. Осы съезде болашақ [[Алаш партиясы|"Алаш" партиясының]] сұлбасын құруға ниет жасалған болатын.
 
Институт қабырғасында оқып жүрген кезде-ақ ол туған халқы­ныңхалқының, мұңын мұңдап, жоғын жоқ­тапжоқтап баспасөзде уытты мақалалар жариялайды және әр түрлі жиын­дардажиындарда сөз сөйлейді.
Осындай бір жиында 1905 жылы 19 қарашада өткен автоном­шы­ларавтономшылар одағының 1 съезінде ол баян­дамабаяндама жасайды. Онда ол былай өткір сөйлейптісөйлепті: ''Қа­зақтардыңҚазақтардың жер мәселесі  — сөзсіз аса маңызды… Үкіметтің нені көз­депкөздеп отырғаны түсінікті: бірінші­денбіріншіден, … қазақтарды дербес ұлт ре­тіндеретінде жою және бүкіл өлкені орыс­тандыруорыстандыру; екіншіден, қазақтарды … қауқарсыз тобырға айналдыру; үшін­шіденүшіншіден, …ежелгі атақонысы­нанатақонысынан айыру… қандай қанқұйлы, зы­миянзымиян мақсат?!''
Жалпы М.Тынышбаев 1905-1907 жылдары Ресей империясының қоғамдық саяси өміріне белсене араласа бастайды. 1907 жылы Ресей ІІ-ші [[Мемлекеттік Дума]]сына [[Жетісу облысы]]нан депутат болып сайланады. Қазақ депутаттарының Дума трибунасынан Столыпиннің аграрлық саясатын сынаған үндері естіледі, әсіресе Бақытжан Қаратаевтың жасаған баяндамасы үлкен шу тудырды. Мұның аяғы 1907 жылдың 3 маусымдағы заң бойынша «еркіндікшіл» Дума таратылып, қазақтардың [[Мемлекеттік Дума]]ға өз өкілдерін сайлау құқығынан айырылуымен тынады.
 
ЖОО бітірген соң [[Орта Азия]] өңірі мен Жетісу теміржол құры­лысында инженер болып қызмет істейді.
[[1916]] жылғы көтеріліс туралы Түркістан генерал-губернаторына берген түсініктеме нұсқасында оны кеңінен толғап, отаршылдық зорлық-зомбылық қимыл-әре­кеттеріне қысқаша шолу жасауы  — тобықтай түйіндеп айтылған зор ғылыми еңбек болып табылады. Ақпан төңкерісіне дейін Мұхаметжан өзінің темір жол инженері мамандығы бойынша Орта Азияда, Жетісу облысында біраз жыл қызмет етеді.
[[1917]] жылғы [[Ақпан төңкерісі]]нен өзге [[қазақ зиялылары]] сияқты ол да үлкен үміт күткен еді. Сондықтан да ол бұл кезде бел шеше қызмет етіп, қоғамдық-саяси қайраткер ретінде тез танылады. Сол жылы көктемде [[Уақытша үкімет]]тің [[Түркістан комитеті]]нің мүшесі, сонымен қатар осы үкіметтің [[Жетісу облысы]]ндағы комиссары болып тағайындалады.
 
[[1917]] жылы қазан айында Том қаласында өткен Жалпы Сібірлік съезге өзге алаш қайраткер­лері­менқайраткерлерімен бірге қатысып, Сібір кеңесінің құрамына енгізіледі.
Сол жылғы желтоқсанда өт­кенөткен Жалпықазақтық съезде Алаш­ордаАлашорда үкіметінің мүшелігіне сайланып, кейін Алашорда үкі­метініңүкіметінің төрағасының орынбасары ретінде көптеген заң актілеріне қол қояды.
 
Алаштың арысы [[Әлихан Бөкейханов]]тың төңірегіне топтасқан ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерімен бірге М. Тынышбаев та жалпыұлттық «Алаш» партиясын құруға тікелей араласады.
42-жол:
[[1911]]-[[1918]] жылдары темір жолдың Урсатьев-Әндіжан бөлімшесінде бастық, бас инженер болып қызмет атқарды. Одан кейін [[Жетісу]] темір жол бөлімшесінің Арыс-Әулиеата құрылысын басқарды.
 
[[1917]] жылы шілдеде өткен Жал­пыЖалпы қазақтық съезде Жетісу об­лысынаноблысынан Бүкілресейлік Құрыл­тай жиналысына депутаттыққа ұсынылады.
 
[[1917]] жылғы желтоқсан айында жарияланған [[Алаш автономиясы үкіметі]]нің он бес мүшесінің бірі болады, «Алаш автономиясы аумағындағы уақытша жер пайдалану туралы Ереженің» жобасын қабылдауға қатысады.
54-жол:
[[1924]] жылдан бастап қазіргі Абай атындағы ҚазҰПУде оқытушы болды.
 
[[1925]]-[[1926]] жылдары жаңа ас­танаастана Қызылорда қаласын көрік­тендірукөріктендіру жүйесінің бас инженері болып тұрғанда қаланы сумен қамтамасыз ету жолын және көптеген жаңа объектілер салу ту­ралытуралы ұсынады.
 
[[1926]] жылдан бастап [[Тұрар Рысқұлов]]тың қолдауымен [[Түркістан-Сібір жолы]]н салуға қатысады.
67-жол:
 
[[1959]] жылдың 29-қыркүйегінде Мұхаметжан Тынышбаев [[Қазақ КСР]]-сы [[Жоғарғы сот]]ының, және де [[1970]] жылы [[КСРО]] прокуратурасы мен Түркістан әскери округының прокурорының шешімімен ақталып шықты.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref>
<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9</ref>
<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9</ref>
==Дереккөздер==
<references/>
Line 79 ⟶ 78:
{{wikify}}
 
[[Санат:СаясатҚазақстан тарихшылары]]
[[Санат:ҚазақстанКСРО-да тұлғаларыатылғандар]]
[[Санат:Қазақстан саясаткерлері]]
[[Санат:1879 жылы туғандар]]
[[Санат:1937 жылы қайтыс болғандар]]
[[Санат:Саяси қуғын-сүргін құрбандары]]
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]
[[Санат:Қазақстан теміржолшылары]]