|
--><ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС,
2010 ISBN 9965-26-322-1</ref>
'''Сүлеймен пайғамбар қиссасы'''
Сүлеймен пайғамбарға Алла тағала жер бетіндегі жортқан аң, ұшқан құстың, судағы балықтардың тілін білетін қасиетті дарытыпты. Ол сыртқа шықса, тау, тас, ағаштар өздерінен хабар беріп, кәдеге жаратуын сұрап тұратын. Біреуі «менде алтын, күміс бар, соны ал» десе, енді біреуі «қойнымда інжу, жақұт жасырылған, игілігіңе жарат» дейтін. Сүлеймен жастайынан шешендігімен, даналығымен көзге түседі. Бірде екі кісі дауласып, Дәуіттің алдына келеді. Біреуі:
– Егініме сиырын жіберіп, бидайымды жегізді. Бала-шағам аш қалды, – десе, екіншісі:
– Егінін қоршап қоймай ма? Сиырда ақыл бар ма? – деді. Дәуіт әрі-бері ойланып, егіншіге:
– Сен астығың үшін сиырын ал, – деп билік айтты. Малшы егіншіге сиырын бермеді. Дау өршіп, Дәуітке тағы келді. Сол кезде есік аузында ойнап отырған Сүлеймен:
– Әке, билігің қате. Егінші тамақтан тарықпас үшін, сиырды алып, суалғанша сүтін ішсін. Егіні піскенде малшыға бидайдан үлес берсін, – деді. Бұл сөзге малшы да, егінші де риза болды. Бірі сиырын, бірі егінін беріп, дос болып кетіпті.
'''Сүлеймен пайғамбар қиссасы. Сүлеймен мен Былқыс'''
Бір күні Сүлеймен аң, құстарды түгел жинайды. Сөйтсе жиналысқа көкек келмей қалады. Сүлеймен қаһарланып, оны алып келуге бүркітті жұмсайды. Бүркіт көкекті тауып алып келеді. Сүлеймен:
– Қайда жүрсің? – деп сұрайды. Көкек:
– Саба атты қалаға бардым. Нағыз ертегілер елі екен. Онда Былқыс деген ару патшаны көрдім. Ай десе аузы, күн десе көзі бар, балдан тәтті сөзі бар хас сұлудың нағыз өзі екен. Нәзік даусына мас болып, үш күн естен танып жаттым, – деді. Сүлеймен Былқысқа сыртынан ғашық болады. Көкекті елшілікке жіберіп, оны өзіне қонаққа шақырады. Былқыс сән-салтанатымен бірге келмек болады. Бірақ алдын ала Сүлейменге хабар жіберіп:
– Егер хақ пайғамбар екені рас болса, менің сынағымнан өтсін. Жүз адамды бірдей етіп киіндірем. Олардың түріне қарамастан, ұл не қыз екенін айырсын. Құмырамды суға толтырсын, бірақ оған жер бетіндегі ешбір судан алып қоспасын. Жіберген биелердің буаз-қысырын сыртынан қарап айтып берсін. Жақұт тастар жіберем. Асыл тастарға ешбір дию-пері, адамның қолын тигізбей ортасынан тессін де, жіп өткізіп, алқа етіп өзіме қайтарсын. Мен Сүлейменнің сарайына жеткенше, менің тағым өзімнен бұрын барып, күтіп тұрсын, – деп шарт қойды.
Сүлеймен Былқыс жіберген 100 адамға жерге жайғасып отырыңдар деді. Олардың тең жартысы молдасоқынып отырды. Соған қарап ұл-қызын бірден айырды. Аспандағы бұлтқа әмір беріп, құмыраны аспан суына толтыртты. Биелерді қуып айдатады. Ішіндегі тез терлеген биелерді көріп, олардың құлынды бие екенін бірден білді. Жақұт тастарды пейіштен екі құрт келіп тесіп берді. Ортасынан жіп өткізіп, алқасын өзіне қайтарды. Кезек Былқыстың тағына келгенде Сүлеймен:
– Кім Былқыстың тағын жылдам әкеледі? – деп сұрады. Самұрық құс:
– Орныңнан тұрып-отырғанша тақ осында болады, – деді. Сәмәндүн деген дию:
– Басыңды солдан оңға бұрғанша әкеп беремін, – деді. Асыпұлы Барқия деген әулие тұрып:
– Көзді ашып-жұмғанша жеткізе аламын, – деді. Сүлеймен Асыпұлының кереметін көргісі келіп, оған рұқсат етті. Көзді ашып-жұмғанша, алтын тақ алдында тұрды. Сүлеймен:
– Қалай жылдам әкелдің? – деді. Ол:
– Ұлық Алла адамның рухын бәрінен артық етіп жаратқан. Адамның жүрек көзі ашылып, рухы кемеліне келсе, әлемде қол жетпейтін нәрсе болмас, – деді. Сүлеймен риза болып:
– Осының бәрі мейірімді, ұлық бір Алланың шексіз шарапаты, – деді. Осылайша, Сүлеймен Былқыстың барлық сынағынан сүрінбей өтіп, оны өзіне адал жар етіп алыпты.
'''Есік пен өгіздің хикаясы. Сүлеймен пайғамбар қиссасы.'''
Бір кісі Сүлейменге келіп:
– Жануардың тілін үйрет, – деп өтінді. Сүлеймен:
– Оны қайтесің? Басыңа бәле шақырады. Одан да үйіңе береке кіргізіп, шаңырағыңа шаттық ұялататын рухани ілім үйрен, – деді. Келген адам өзеуреп отырып алды. Болмағасын Сүлеймен:
– Үйретем, бірақ жан баласына жақ ашпайсың. Ашсаң ажалың жетеді, – деді.
– Келістім, – деді.
Жан-жануардың тілін үйреніп, үйіне келсе, есегі мен өгізі сөйлесіп отыр. Тыңдаса, есек өгізге:
– Достым, хәлің нешік? – деді.
– Сұрама достым, жұмыстан өлуге айналдым.
– Бір ақыл айтайын. Ертең жем берсе, жеме. Су берсе ішпе. Сүйресе тұрма. «Зорыққан екен» деп жұмыстан босатады, – деді. Өгіз есектің тілін алып, ертесіне жатып алды.
Егесі өгіздің орнына есекті үш күн аямай жұмысқа жекті. Есек әбден қалжырап үйге келсе, өгіз рақаттанып жатыр екен. Есек көзіне жас алып, өтірік жылады. Өгіз:
– Әй, достым, неге жылайсың? – деп сұрады. Есек:
– Өгіз, сені қимай тұрмын. Егеміз «ертең өгіз жұмысқа жарамаса, оны сойып, етін садақа етіп таратамын» деді. Соны уайым қыламын, – деді. Өгіз шошып кетті. Жалма-жан атып тұрып, жем-шөпті жеп қойды. Ертесіне жұмысқа қайта жегілді.
Бір күні шай басында есек пен өгіздің әңгімесі есіне түсіп, егесі «мырс» етіп, күліп жібереді. Әйелі:
– Неге күлдің? – деді. Ері айта алмайды, айтса өледі. Әйелі қитығып қалды. Сол күннен бастап, күйеуіне қырсығып, бүк түсіп, теріс қарап жатып алды. Күндіз күйеуіне шай да бермеді. Туыстары келсе қабақ шытып, қонақ келсе күңкілдеді. Отбасының берекесі кетті. Күйеуі «бүйтіп қор болғанша, айтып өлген жақсы» – деді. Далаға шықса, иті қоразға қарап үріп тұр екен.
– Әй, қораз, несіне мәзсің? Егеміз өлейін деп жатыр. Ол өлсе, күніміз қараң. Байын бездірген қатын, малын бездірмей ме? – деді. Қораз:
– Сауап, оған сол керек. Пайғамбардан өзіне қатысы жоқ ілім үйренгенше, қатын, бала-шағасын жөнге салатын білім үйренбей ме? Сонда бақытты болар еді. Енді бір әйелге әлі келмей абыройсыз өлетін болды, – деді. Қораздың сөзін естіп, егесі есеңгіреп қалды. Қателігін түсініп, пайғамбарға қайта барып, отбасы тәрбиесін үйреніпті.
'''Сүлеймен пайғамбар қиссасы. Сүлеймен мен жайын.'''
Сүлеймен пайғамбар бірде Алла тағалаға:
– Иә, Алла. Бір тілегім бар. Айтсам, орындайсың ба? – деді.
– Айт, құлым, – деді Жаратушы.
– Күллі мақлұқаттың үш күндік ас-ауқатын мен берейін. Рұқсат етші, – деді.
– Рұқсат, – деді Алла. Сүлеймен дию-перілерді жинап алып:
– Таудан үш қазан қазыңдар да, біріншісін жеміс-жидекпен, екіншісін тағамдармен, үшіншісін сусынмен толтырыңдар, – деді. Далаға ұшы-қиырсыз дастарқан жайып, ішіп-жемді үйіп-төгеді. Мың періні сол жағына, мың диюды оң жағына қызметке қойды.
Сүлеймен жиған тамағына қарап, «мынадай аста-төк ауқат жан-жануар, жәндік атаулыны үш жыл тойдыруға жетеді ғой» деп ойлады да:
– Бәріне айтыңдар, ризықтарын менен келіп жесін, – дейді. Айтып аузын жиғанша, теңізден көк жайын шыға келді. Ол:
– Менің тамағым қайсы? – деді. Сүлеймен:
– Мына жерден қалағаныңша ішіп-же, – деді. Жайын үш қазандағы асты жұтып салды. Дастарқанда дым қалмады. Ол:
– Тоймай қалдым. Тағы бар ма? – деді. Пайғамбар сасып қалып:
– Бары осы, – деді.
Сонда жайын:
– Менің әлі әке-шешем, бауырларым бар. Олар не жейді? Ауқат тауып бере алмасаң, Құдайдың ісіне араласып нең бар? «Көтере алмайтын шоқпарды белге байлама» деген. Сенің кесіріңнен бүгін аш қалдық, – деді.
Сүлеймен өзінің орынсыз тілегі үшін Алладан кешірім сұрап, «Тойымдықты тек Тәңір берсін» деген екен.
'''Сүлеймен пайғамбар қиссасы. Сүлеймен мен құмырсқа.'''
Бір күні Сүлейменнің әскерін көрген құмырсқалар патшасы әскеріне «Дереу інге тығылыңдар!» деп бұйрық берді. Сүлеймен күліп:
– Неге қаштыңдар? – деді.
Құмырсқа:
– Әскеріңмен бізді таптап кетпес үшін, – деді.
– Сен неге қашпадың?
– Мен басшымын. Елге қиындық келгенде есі дұрыс патша жан сауғалап қашпас болар. «У ішсең руыңмен» деген, – деді.
Сүлеймен таң қалып:
– Өзің жәндіксің, даналықты қайдан білесің? – деді.
– Құдай ілімді саған ғана берген деп ойлама. Алла даналықты қалаған құлына ғана береді, ал, мал-мүлікті қаламаған құлына да бере береді, – деді. Сүлеймен оның ақылына риза болып, әңгімеге тартқысы келді.
– Алладан ілім ғана сұрағанша, неге мен сияқты билікті де қоса сұрамадың? – деді.
– Ең ақылды адам – ел билеуден аулақ болған адам. Алладан болмасты сұрамадым. Бір ретте Алла менен «Атыңды Сүлейменнен асырайын ба, әлде жасырайын ба?» – деп сұрады. Бұл дүние – о дүниенің көлеңкесі. Желмен жарыспа, көлеңкені қума деген. Болмасқа, толмасқа мақсатты салмайын деп, дүниенің атақ-даңқынан өзім бас тарттым. Атақ пен даңқ өлген кісіге пайда бермейді. Бірақ тірі адамға өлгенше тартқызатын азабы бар. Алла маған онсыз да мекендеуге 40 қабат жердің астын берді. Қаламасам да 40 рулы елге басшы қылды. Ынсап сайын береке. Маған осы жетеді. Ұлық Алла саған не берді, Сүлеймен? – деді құмырсқа.
Сүлеймен сасып қалып:
– 18 мың ғаламның билігін берді. Ашсам алақанымда, жұмсам жұдырығымда, – деп жұдырығын көрсетті.
– Әй, Сүлеймен, ақылды адам жұдырықпен ел басқармайды. Ел ақылыңа байланады, махаббатқа маталады. Басқа қандай құдіретің бар?
– Алла желді құзырыма берді. Ерттеп мініп, бір күнде бір айшылық жол жүремін.
– Алла желді не үшін бергенін ұқпадың ба? Бұл дүниенің ісі жел сияқты жылдам өтеді. Көзге көрінбейді. Қолда тұрмайды. Мұндай тұрағы жоқ желді мінгенше, білім пырағына мінгеніңде көзді ашып-жұмғанша аршы-күрсі, ғаршы әлемнің бәрін аралар едің. Тағы нең бар мақтанатын?
– Алтыннан жасалған тағым бар.
– Отыруға жер де жетеді! Алтын баянсыз. Билігіңнің баяны болмайды екен. Басқа қандай құдіретің бар?
– Жер жүзіндегі жын мен періні құл еттім.
– Жын-пері күл-қоқысты мекендейтін, зұлымдыққа жаны құштар мақұлық. Олардың адамға пайдасынан зарары көп. Одан да, Алланың бүкіл қызметіне алаңсыз қараушы періштемен дос болғаның абзал. Тағы не артықшылығың бар?
– Қасиетті жүзігім бар. Алла барлық билікті осы жүзікке сыйғызды.
– Алланың алдында сенің билігің бір түйір тас екен. Оған мақтанба. Алла қаласа билікті кез келген пендеге бере алады. Жүзігіңнен айрылсаң, сеннен өткен бейшара жан табылмас, – деді.
Сүлеймен сөзден жеңілді. Өзін жұрттан артық, елден ерек, ақылды деп санағанына ұялды. Құмырсқа Сүлейменге:
– Әскеріңе айт. Бізге қонақ болсын. Осында түнеңдер, – деді. Сүлеймен:
– Әй, құмырсқа, бізді қалай күтесің. Тойдыруға азығың жетпес, – деді. Құмырсқа ініне кіріп, шегірткенің артқы аяғын алып шықты. Сүлеймен:
– Мынау не? – деді.
– Саған және әскеріңе тамақ.
– Шегірткенің аяғымен бізді қалай тойдырасың.
– Тойымдықты Тәңір береді. Алып Құж Нұхтың жарты шелпек нанына тойған. Үй егесінің асына емес, ықыласына қара деген. Қарын тамаққа тоймаса да қабаққа тояды. Берген асының қуаты кешке дейін жетпейді, бірақ көрсеткен ықыласы мәңгі-бақи естен кетпейді деген, – деді. Сүлеймен де, әскері де шегірткенің артқы аяғына тойып қалды. Құмырсқа ініне кіріп, екі-үш арпа дәнін алып шықты. Сүлеймен:
– Мұны не қыласың? – деп сұрады.
– Енді аттарыңды жемдеймін. Сенің алдыңда даңқы жер жарған Сүлеймен деген патша өткен. Соның қапшығы жыртылып, арпасы шашылған. Бұл жарықтық сол патшаның көзі. Мұнымен саған дейінгі он Сүлейменнің атын жайлап едік, – деді.
– Менен өзге де Сүлеймен деген патша болған ба? – деп сұрады.
– Ей, Сүлеймен, Құдайдың сенен басқа Сүлеймені жоқ дейсің бе? Ұлық Алла қаласа, сендей Сүлейменнің мыңын жаратады. Дүниені жалпағынан басқан жалғыз менмін деп масаттанба, – депті. Сүлеймен сөзден жеңілді.
Сүлейменді ұйқы жеңіп, көзі ілініп кеткенде Мәзере құмырсқа:
– Әй, Сүлеймен сен ұйықтап қалдың ба? – деді.
– Иә
– Мойныңда зіл батпан міндетің бар, қалайша алаңсыз ұйықтайсың. Мен де бір елдің патшасымын. Бүкіл жұртымның тағдыры мен тіршілігі мені уайымсыз отырғызбайды. Елімнің қам-қарекетін түгендемей, төсекте тыныш жата алмаймын. Қол астымдағы халықтың ауру-сырқауы болса, сауығуына жағдай жасаймын. Аш-жалаңашы болса, ас-ауқатына қарасамын. Әрбір құмырсқаның қайғысына да, қуанышына да ортақтасуға тырысамын, – деді.
Сүлеймен содан бастап халқы тыныш болмаса, өзі де тыным таппайтын күй кешіпті.
Ертесіне Сүлеймен жолға шығайын деп жатқанда Мәзере құмырсқа:
– Сүлеймен, бір қолқам бар, – деді.
– Екі құлағым сенде, – деді.
– Бұдан былай әскерің қызыл жалау ұстап жүрсін. Қызыл түсті көргенде әскеріңнің аяғында тапталмас үшін, біз жол беріп, қашайық, – деді.
– Дегенің болсын, – деп құмырсқамен қоштасады. Содан бері Сүлейменнің әскері қызыл жалау ұстап жүретін болыпты. Құмырсқалар да әліге дейін қызыл жалау көрсе, індеріне қашады екен.
*** *** ***
Сүлеймен Мәзере құмырсқадан:
– Әй, құмырсқа, басың неге дәу? – деп сұрады.
– Көп ойланамын – деп жауап берді.
– Құйрығың неге үлкен?
– Өзімнен жеті есе ауыр затты көтеремін. Қайратым мол.
– Белің неге жіңішке?
– Қанағатшылмын.
– Бір жылда қанша азық жейсің?
– Бір жылда бидайдың бір дәнін тауысам.
– Ендеше көрейін сенің қанағатшылдығыңды, – деп, Сүлеймен оны бір ыдысқа қамайды. Ішіне бір ғана дән тастайды. Бір жылдан соң қараса, бидайдың жартысы ғана желінген. Сүлеймен:
– Әй, құмырсқа, сен маған бір жылда бір бидай жеймін дегенсің. Неге жартысын қалдырдың? – деді. Құмырсқа:
– Әдетте менің ризығымды Алла береді. Ол бізді ешқашан ұмытпайтын. Аллаға тәуекел етіп, артық азық сақтамаймыз. Бұл жолы азығымды сен бердің. Сен Алла емессің ғой. Ұмытып кетуің мүмкін. Сондықтан сақтық қылып, жартысын алып қалдым, – деді. Сүлеймен оның қанағатшылдығына риза болды.
*** *** ***
Бірде Сүлеймен:
– Ей, құмырсқа осы сендердің түрлерің, түстерің бірдей. Бір-біріңді қалай айырасыңдар? – деп сұрады. Құмырсқа:
– Алла алты мың түрлі хайуан жаратты. Оның екі мыңы қырда жүрсе, төрт мыңы суды мекендейді. Құдіретті Құдай адам ұрпағының келбетін сан алуан етіп жаратқанда, біздерге жеке-дара өң таппады дейсің бе? Менің де құлағы шұнақ, мұрны қоңқақ, көзі қыли күзетшім бар, – депті.
Сүлейменнің күзетшісінің құлағы шұнақ, көзі қыли екен. Сүлеймен сөзден жеңілді.
*** *** ***
Сүлеймен тағы бірде құмырсқаға:
– Сенің әскерің көп пе, менің әскерім көп пе? Менің алты мың әскерім адамнан, алты мың әскерім жыннан, алты мың әскерім періден тұрады, – деп мақтанды. Құмырсқа:
– Әлбетте, сенің әскерің көп. Дастархан басында сенің бір нөкеріңнің аузынан түскен нан қиқымы менің он бес құмырсқама азық болады. Олардың ризығынан біз несібемізді айырамыз, – деді. Сүлеймен сөз төркінін түсінді.
– Ендеше неге сен де мен сияқты күллі әлемге патша болуға ұмтылмайсың? – деді. Құмырсқа:
– Ұлық Алла маған патшалыққа жердің астын берді. Жер бетінде менменсіген барлық патша, батыр, бай-бағылан, ел ағасы мен өнерпаз, ойшыл, білгіш, ғұламасының барар жері көр. Менің патшалығыма түскесін олардан өткен мүсәпір болмайды, – деді.
– Сенің жасың қаншада? Қайсымыз үлкенбіз? – деп сұрады.
– Кеше Нұх пайғамбардың кемесіне азық тасып, оның батасын алдым. Пайғамбардың сарқытын іштім. Бүгін сенің дастарханыңда отырмын. Ертең кіммен табақтас боларымды бір Құдай өзі біледі, – депті.
*** *** ***
Сүлеймен патша өлместің суын алдырып, ішкісі келді. Ол күллі мақұлықты жинап:
– Мен өлместің суын алдырдым. Ақыл қосыңдар. Ішкен соң өкініп жүрмеймін бе? – деп сұрады. Барлық мақұлық:
– Сіз ішпегенде кім ішеді. Сіздей әділ патша мәңгі жасаса жарасады, – деп жамырасты. Патша жан-жағына қараса, кеңеске Мәзере құмырсқа келмепті. Сауысқанды құмырсқаға жұмсады. Ол келмеді. Екінші ретте «алып кел» деп қашырды жұмсады. Тағы да келмеді. Үшінші жолы ит барғанда, бірге ілесіп келді.
Сүлеймен құмырсқаға қаһарланып:
– Әмірімді неге үш еттің? – деді.
– Өлімді ойлап, ақыретке дайындық үстінде едім. Әміріңізді естімей қалдым, – деді.
– Сауысқан айтпады ма?
– Сауысқан Зәкәрияны залымдарға ұстап берген. Сол үшін оған сенбедім.
– Қашырды неге тыңдамадың?
– Ол Ыбырайымды отқа жаққанда, жау жағына өтіп кеткен. Оған да сенбедім. Ал, ит – әлімсақтан Адамның досы. Айнымас серігі. Оған сендім, – деді. Сүлеймен құмырсқаның тапқырлығына риза болды. Оған өлместің суын көрсетіп:
– Мынаған не айтасың? – деді.
– Тілімді алсаң ішпе.
– Неге? Менің мәңгі жасайтынымды қызғанасың ба? Бәрі іш деп жатыр.
– Қызғаныштан Құдай сақтасын. Алланың бергенін сайтан қызғанады. Бірақ мынаны ескергейсің. Мәңгілік Құдайға жарасқан. Алламен таласу пендеге қол емес. «Ажал – момын құлды Аллаға жалғайтын алтын көпір» деген. Жүрегі таза пендесі Алламен кездесуге ынтық болар. Әр дәуірдің өз халқы, өз патшасы болады. Заманы бөлек ұрпақпен әңгімеңіз жараспас. Қатарыңнан қалған соң, қадірің қашады, – деді. Сүлеймен судан бас тартып, ыдыстағы суды шашып жіберді. Өлместің суы шыршалар мен аршаларға шашырады. Олар осыдан бастап, мәңгі жасыл ағашқа айналды.
'''Сүлеймен мен байғыз'''
Бірде Сүлеймен патша Байғыздан:
– Сен неге түнде зарланасың? – деп сұрады. Байғыз:
– Адам баласының өмірі қиын, аманаты ауыр. Мен оларға өлетініңді ойлап, ақыретке қамданыңдар, – деймін.
– Не үшін адамнан жырақ жүресің?
– Адамдардың іштарлығы мен көрсеқызарлығынан зардап шеккім келмейді.
– Неге үнемі моланың басында жүресің?
– Адамның мәңгілік тұрағы мола ғой. Мен олардың өмірінің нәтижесін қабірстанда көремін.
– Басыңды неге жиі шайқайсың?
– Адам баласы ғапыл. Аталарын ажал алып кетсе де, өзін өлместей сезінеді. Соны ойлап бас шайқаймын.
– Көзіңді неге жұмасың?
– Бас көзінен көңіл көзі анық көреді.
– Неге бидай жемейсің?
– Атаңыз Адамды бидай жегені үшін Алла пейіштен қуды. Сол үшін жемеймін.
– Неге су ішпейсің?
– Нұхтың кезінде барша адамның ажалы судан болды. Сол үшін су ішпеймін, – депті.
'''Сүлеймен мен тоты құс'''
Бір күні Сүлеймен ұшып-қонып жүрген тоты құсты көрді. Ауылдың бар баласы қолына тор алып, оны қуалап жүр екен. Сүлеймен тотыға:
– Әй, Тоты, алысқа ұшып кет. Торға түсіп қаласың, – деді. Тоты:
– Қанаты барды қанаты жоқ қалай ұстайды? Балаларды мазақтап көңіл көтеріп жүрмін, – деді.
Ертесіне тоты торға түсіп қалыпты. Балалар оны ермек етіп ойнап жүр екен. Сүлеймен:
– Тұтылып қалыпсың ғой, – деді мысқылдап. Тоты:
– Ей, Сүлеймен, дүние алма-кезек екен. Кеше далада, бүгін торда. Балалармен кеше мен ойнадым, енді олар мені ойыншық етіп ойнап отыр. Алла көзді байласа шара жоқ екен. Қонар кезде жан-жағым лапылдаған от болып көрінді. Тұзақтан басқа қонатын жерім қалмады. Солай бәлеге шатылдым. Мені сатып алып, босатып жібер, – деді. Сүлеймен:
– Айтқан ақылды алмайтын астамшылға осы дауа. «Көңілі асқақтаған ақымақ ақылды бар деп ойламайды» деген. Кеше тал басында тым астамсып отыр едің. Енді өзің босанып көр, – деп, тотыға қарайласпай кетуге айналды. Сонда Тоты:
– Сүлеймен, ұмыттың ба? Бір кездері сенің де көңілің тасыған. Алла көзіңді байлады. Ібіліс жүзігіңді ұрлады. Сол кезде менің күйімді кешкенсің. Бірақ ұлық Алла сенен теріс айналып безген жоқ. Мейірім-шапағат етіп, құтқарып алды. Тәубаң қабыл болып, тағың да, бағың да қалпына келді. Ұлық Алладан неге үлгі алмайсың? – деді. Сүлеймен ағаттық жасағанын ұқты. Ол құсты балалардан қымбат ақшаға сатып алып, дереу ұшырып жіберді.
'''Сүлеймен пайғамбар қиссасы. Ит пен мысықтың хикаясы.'''
Ертеде бір бай кісі Сүлеймен пайғамбарға келіп:
– Маған жан-жануардың тілін үйретіңізші, – деп өтініпті. Пайғамбар:
– Саған ондай кереметтің қажеті жоқ. Өзіңе зиян болады, – дейді. Бірақ бай кетпей, қиылып отырып алады. Байдың көңілін жыққысы келмеген пайғамбар жан-жануардың тілін үйретті.
Ертесіне бай азанда тұрып, итіне бір кесек ет лақтырады. Етті мысық қақшып алып, талға шығып кетеді. Ит әупілдеп үреді. Бай оларды түсініп тұрады. Ит:
– Еттен бөліс, – деді. Мысық:
– Сен бір күн шыда. Байдың семіз көк қошқары бүгін арам өледі. Соның етіне қарық боласың, – деді. Бай ертесіне көк қошқарды сатып жібереді.
Азанда бай тағы бір кесек ет лақтырады. Мысық оны да қағып түседі. Ит тағы сұрады. Мысық:
– Бір күн шыда. Бүгін түнде байдың сиыры арам өледі. Етке армансыз тоясың, – деді. Бай сиырын сол замат сатып жібереді.
Ертесіне бай тағы да ет лақтырады. Мысық бұл жолы да итке бұйыртпады. Ит ренжіп:
– «Кеше сиыр өледі» деп едің, қожайын оны сатып жіберді. Етімді бер, – деп жалынды. Мысық оған:
– Бүгін түнде байдың семіз биесі арам өледі. Бір ай ет жейміз, – деді. Бай кешке жеткізбей жылқыны да сатып үлгереді. Ол ішінен «бұл бір рақат болды. Апаттың алдын алдым. Жануардың тілін білгенім қандай жақсы» – деп масаттанады. Ертесіне итіне тағы да бір кесек ет лақтырады. Оқиға айны-қатесіз қайталанады. Бірақ мысық бұл жолы:
– Бүгін түнде бай өледі. Жетісі бар, қырқы бар, жүзі бар жыл он екі ай тоқ жүреміз, – деді. Мына сөзді естіген бай шошып кетті. Жалма-жан Сүлейменге жүгіріп барып, болған жайды айтты.
– Патша-екем, мына ажалдан мені құтқар, – деп жалынды. Сонда Сүлеймен патша:
– Саған келген бәлені қойың қақты, оны сатып жібердің. Сосын сиырыңа ауысты. Оны да сатып құтылдың. Үшінші жолы ажал биеге ауысты. Оны да сатып құрттың. Енді бәле басыңа төнді. Алланың бұл ісінің алдында мен шарасызбын, – деді.
Бай сол түні дүние салды. Содан бері ел арасында «Бәле әуелі малыңа келеді, малыңа келмесе, басыңа келеді» деген тағылым қалған екен.
'''Сүлеймен пайғамбар қиссасы. Кірпі мен қарғаның хикаясы'''
Сүлеймен патша кірпі мен қарғаға былай деп бұйрық қылды.
– Сен, қарға бар! Бір түнде жер-дүниені аралап, бір жақсы сайрайтын, түрі әппақ құс тап. Бұл құсты үйдің бас жағындағы терезеге отырғыз. Таң атқанда бұл құс мені сайраған даусымен оятсын! Сен, кірпі, барып жердің жүзін тінтіп, маған бір жұмсақ нәрсе тап, бұл нәрсені әкеліп, дәл менің жастығымның үстіне, бетіме таяу қой! Құс сайрағанда оянып, қапасқа қарай бергенде, бетім бұл нәрсеге тисін, – деді.
Қарға дамыл таппай, жер-көкті шарлады. Құс біткеннің даусын естіп, құлаққа жағымды бірін таппады. Тіпті бұлбұл мен сандуғаштың тамылжыған даусы да құлағына түрпідей тиді. Аққудың өзі әппақ болып көрінбеді. Таңға дейін ешнәрсе таппай дымы құрыған қарға «Таң атқан соң өлемін. Патша әмірін орындай алмадым. Барып балапандарыммен қоштасып кетейін», – деп ойлайды. Ұясына келгенде, аш балапандары алдынан шығып, шиқылдап, қарқылдай бастады. Бұлардың қарқылдағаны қарғаға сондай жақсы, нәзік көрінді. Қараса, өзінің балаларынан әппақ құс жоқ екен. Қарға сорлы қуанып кетті. «Іздегенім үйімде екен» – деп, балапандарын Сүлейменнің сарайына әкеліп, терезеге отырғызды.
Кірпі де күні-түні бойы дамыл таппай, жердің жүзін кезді. Жұмсақ нәрсе іздеді, іздесе де таба алмады. Бұл да шалдығып, шаршап, ініне қайтып келді. Анасын көріп, мұның да балалары алдынан шығып құшақтайды. Кірпі де балаларын құшақтағанда денесі сондай жұмсақ сезілді. «Жердің үстінде өзімнің балаларымнан жұмсақ нәрсе жоқ екен» – деп, кірпі балаларын Сүлейменнің жастығының үстіне әкеліп қойды.
Таң атты. Қарғаның балалары Сүлейменнің сарайында қарқылдап, шиқылдай бастады. Сүлеймен «Бұл не?» – деп, терезеге қарай бергенде бетіне тікенектер қадалды. Қараса, терезеде қарғаның қап-қара балалары отыр, жастығының үстінде кірпінің балалары жатыр.
Сүлеймен ашуланып, қарға мен кірпіні шақырып алды.
– Мен сендерге «Ең нәзік үнді әппақ құс пен жұмсақ аңды тауып әкел!» дедім. Сендер не әкелгенсіңдер! – деп қаһарланды. Бұлардың басын кесуге бұйрық қылады. Жазалы болған кірпі мен қарға «Дат, тақсыр» – деп, Сүлейменге көрген-білгенінің бәрін баян етті. Сол кезде Сүлеймен пайғамбардың кеңесшісі Мәзере құмырсқа:
– Ау, патшам, «Әркімдікі өзіне балдан тәтті, оттан ыстық, күннен жарық һәм мамықтан жұмсақ» деген. Қарғаның көзіне балапандары әппақ, нәзік үнді көрінген, кірпіге балалары жұмсақ болып білінген. Бауыр еті баладан асқан тәтті зат жоқ. Қарға мен кірпіге сауға бер, – деп, қарға мен кірпіні босатып жіберді. Содан бері ел ішінде «Қарға баласын әппағым дер, кірпі баласын жұмсағым дер» деген сөз қалыпты.
'''Сүлеймен мен диқаншы'''
Сүлеймен пайғамбардың заманында әлемдегі барлық хайуандар, өсімдік, өзен, тау, тіршіліктегі барлық заттың бәрі Сүлейменге бағынған екен. Барлық жан-жануарлардың патшалары жыл сайын пайғамбарға келіп, есеп беріп, үлкен жиын құрады екен.
Сол Сүлеймен уақытында бір адам жасаған екен. Ол өте керемет диқаншы болыпты. Жыл сайын еккен егіндері өте бітік шығып, әлемді қызықтырып, жанынан өткен жанды еріксіз өзіне тартады. Сол диқаншының еккен егінін көруге жыл сайын көптеген періштелер жиналып тұрады екен де, оңтүстіктен Сүлеймен пайғамбарға келе жатқан құс патшалары періштелердің арасынан әрең өтіп, жылда жиыннан екі-үш күн кешігіп келеді екен.
Тағы да жиынға келе жатқан құс патшалары диқаншының еккен егінін көруге келген періштелердің арасынан үш күнде әрең өтіп, тағы кешігіп келеді. «Бұл қалай болды екен?» – деп ойлайды олар. «Білейікші, осы диқаншыны. Егін еккенде Сүлеймен пайғамбарды ауызға бір алар ма екен өзі. Осыны пайғамбардан сұралық» – депті.
Бұрынғыдай он шақты күнге созылған үлкен жиналыс болады. Жиналыста әр патша өзінің жұмыстары жайында есептерін береді. Барлық патшалықтар сөйлеп болғаннан кейін, қорытынды сөзді пайғамбар сөйлейді. Пайғамбар сөйлеп болғаннан кейін, жаңағы құс патшалары Сүлейменге сұрақ қояды.
– Тақсыр, әлемнің патшасы, рұқсат етсеңіз, сізден бір сұрақ сұрағалы отырмын.
– Айта ғой, сұңқарым, сұра сұрағыңды.
– Тақсыр, осы жолда бір диқаншы бар. Оның еккен егіні өте бітік шығып, жылда сол бітік егінді көруге түкпір-түкпірден барлық періштелер жиналып, жиналған періштенің көптігі сондай, арасынан біз екі-үш күнде әрең өтіп, жиынға ылғи кешігіп келеміз. Сізден сұрайтын сұрағым: сол диқан жылда егін еккенде және оны ысырапсыз таза жинап алғанда, сізді аузына бір рет алар ма екен? Менің ең білгімнің келетіні осы, тақсыр.
– Сұңқарым, бұл сұрағыңның анығын біліп, келесі жылғы жиналыста айтып берейін, – деп, пайғамбар барлық патшаларды таратып жіберіп, өзі диқаншыны іздеуге шығады. Желге өзін сол диқаншыға апарып тастауын бұйырады. Жел айтқанын екі етпей, көзді ашып-жұмғанша пайғамбарды диқаншыға алып жетіп келеді.
Диқаншы Сүлейменді танып, келіп сәлем береді. Пайғамбар сәлемін алып, өзінің диқаншы еккен таңғаларлық мол егінді көруге келгенін айтады. Диқаншы оны қуанышпен қарсы алып, орылып-басылған бидайларын, одан соң әлі орылып бітпеген кісі бойындай қалың бидайын көрсетеді.
Сүлеймен пайғамбар диқаншының еткен еңбегіне разы болып, енді бұл диқаншының өзін аузына алатынын, әлде алмайтынын білгісі келіп:
– Сіз өте еңбекшіл, қарапайым, жігерлі, ақылды, өнерпаз адам көрінесіз, еккен өніміңіз өте бітік шығып, көруге әлемдегі жанды нәрселер мен періштелер еріксіз жиналады. Менің білгім келгені, сіз дәнді алғанда не деп аласыз? – деді.
– «Біссіміллә» деп себемін. «Қара қазан, сары баланың қамы үшін бере көр, Құдайым» деп, еңбегіммен аламын, – деді диқаншы. Сүлейменді аузына алмайды.
Бұған ашуланған Сүлеймен бидай, жер, суға: «Бидай, сен ендігі жылы өнбе, ал жер, сен қанша бидай сепсе де өндірме, ал су, қырық кез төмен түс», – деп әмір береді.
Диқаншы мұны біледі. Біледі де даярлықты күшейте бастайды. Күш-көлікті, құрал-саймандарды күзден сайлап, көктемге дейін бәрін де сай ғып қояды.
Күткен көктем де туады. Диқаншы еңбек етуге кіріседі. Себетін бидайды жеті күн ұдай судан шығармай бөктіріп, бір айдаған жерін шаршылай жеті рет айдап, жеті рет тырмалап бидайды себеді.
Біраз күн өткеннен кейін егін бұрынғы жылғыға қарағанда, он есе артық бітік боп шығады.
Ендігі суаратын кез келеді. Суға келсе, су өз деңгейінен қырық кез төмен түсіп кеткен. Диқаншы жүгіріп Сүлеймен пайғамбардың әкесі Дәуіт пайғамбарға кеп, не істейтінін білуге ақыл сұрайды. Дәуіт пайғамбар оған ара, балта беріп: «Сол өзеннің жоғарғы басында бір жырада көктеген үлкен түп ағаш бар. Соны кесіп, көмір ғып жағып алып кел» – дейді.
Диқаншы ара мен балтаны алып, айтқан ағашын тауып алады. Ағаш көлемді, үлкен әдемі ағаш екен. Кесуге де қимайды, бірақ кеспеске де болмайды. Ақыры ағашты кесіп, жағып, одан тоғыз қап көмір алады. Тырмыштап жаяу арқалап құдықтың басына жеткізеді де, Дәуіт пайғамбарға қайта барады. Дәуіт төсті, балғаны, көрікті қосып арқалатып, суға келіп, бір жерінен шығыр орнатады. Оған қырық шелекті қатарынан салып, шығырды айналдыра бастайды. Мұндай күшке шыдай алмаған су аспанға шапшып, барлық аймаққа тарайды.
Суарылып суға қанған егін бұрынғысынан да жақсы көтеріліп, былтырғы жылына қарағанда, он есе артық боп шығады.
Енді оған көруге жиналған періште былтырғыдан он есе артық жиналады. Бүкіл сол алаңды періштелердің жиыны басады. Бұрынғы әдетінше құс патшалары тағы уақытынан кеш қалып келеді. Сүлеймен пайғамбар жиналысын бітірген соң, құс патшасының бірі тағы да былтырғыдай: «Тақсыр, осы былтырғы айтқан диқаншым сізді аузына алар ма екен? Биылғы еккен егіні былтырғыға қарағанда он есе артық бітік шықты, оған жиналған періште он есе көп болды. Солардың көпшілігінен әрең өтіп, биыл бұрынғыдан да көп уақыт кешігіп келдік», – деп сұрайды.
Бұл сөзге іштей ашуланған Сүлеймен:
– Мұны мен осы жолы біліп келейін, – дейді.
Желге мініп ашуланып келген Сүлеймен, тұқымнан:
– Сен неге менің бұйрығымды орындамадың? Менің шықпа дегенім қайда? – деп ашулана сұрады.
– Тақсыр, мен орындамайын дедім бе, жеті күн суға салып тұншықтырып есімді тандырды, – деді тұқым.
– Ал сен неге өндіріп шығарасың? – деп жерге ақырды.
– Тақсыр, менің өндірмесіме қойды ма, жеті рет жыртып, жеті рет тырмалап, әбден есімді тандырды. Су ішіп қазір ғана есімді жиып тұрмын, – деді жер.
– Су, мен саған жер бетіне шықпай қырық кез төмен түсіп кет дегенім қайда? Неге орындамайсың?
– Тақсыр, мен сіздің айтқаныңызды орындадым. Қырық кез төмен түсіп те кеттім. Бірақ оған Дәуіт қойған жоқ, еріксіз аспанға шығарды...
Бұдан еш нәрсе шықпайтынын көріп, еңбектің түбі нені де болса жеңетінін білген Сүлеймен: «Еңбек қылған алсын» деп, жүріп кетіпті.
'''Сүлейменнің жүзік жоғалтуы'''
Сүлеймен патша болып отырғанда күніне бір мәрте алдына күллі мақұлық қол қусырып келіп, тағзым етіп кетеді екен. Олардың мақтау-марапаты, сый-сияпаты патшаның көңілін өсіріпті. Патша мақтау сөздерді естігенде «менен асқан құдыретті бар ма екен» деп ойлайды екен.
Бір күні Сүлеймен өзеннің жағасында қолын жуып жатқанда жүзігін түсіріп алады. Бір балықты шақырып:
– Әй, балық, жүзігімді алып бер, – деді. Балық шолп етіп суға түсіп, жүзікті тауып алады. Сол сәтте Ұлық Алла балыққа:
– Жүзігін берме, – деп әмір етеді. Балық әмірге бағынып, жүзікті жұтып қояды. Сүлеймен әрі күтіп, бері күтіп сарсылады. Балық келмегесін, сарайына қайтады. Қақпасының аузына келсе, күзетшілер есігін ашпайды.
Сүлеймен айқайлап:
– Әй, мен әлемнің әміршісі Сүлейменмін. Аш есікті! – деді. Күзетші ашпады. Күзетшілердің басшысы Ақиық деген дию екен. Ол Сүлейменнің қасына келіп:
– Әй, Сүлеймен, сен бізді өзіңе емес, жүзігіңе бағындырдың. Жүзіксіз еш билігің жоқ, – деп оны кіргізбей жіберді.
Сүлеймен басы ауға жаққа қарай жүре берді. Қарны ашып, қаталап шөлдейді. Арып-ашып, қайыршыға айналады. Қай үйге бас сұқса да ешкім оған бір үзім нан бермейді. Сол кезде Сүлеймен өзінің баяғыда тақта отырып асты таңдап жейтін астамшылығына өкінеді.
Бір күні жолда келе жатқанда Сүлейменді бір топ маса талайды. Кезінде Сүлеймен халықтың қанын ішкен бір мыстан кемпірді өлтіртіп, өртеп, күлін суға шашқан еді. Оның күлінен маса пайда болыпты. Масадан қашып Сүлеймен бір ағашты паналайды. Қарлығаш оған араша түсіп, масаларды қуады. Сүлейменге су тасып, шөлін қандырады. Қанатымен желпіп, самал жел тұрғызады.
Бұл оқиғаны сыртынан байқап тұрған кемпір мен шал: «Бұл тегін адам емес екен. Мұны үйімізге шақырайық» деп, Сүлейменді үйіне әкеледі. Шал балық аулап кәсіп етеді екен. Сол күні бұрын-соңды көрмеген үлкен балық ұстап алады. Балық аршысу үшін Сүлейменді көмекке шақырады. Балықтың ішек-қарнын тазалап отырып, Сүлеймен баяғы жоғалтқан жүзігін тауып алды. Жүзігін қолына таққанда барлық мақұлық алдына келіп, қол қусырып тұра қалыпты.
Алла осылайша Сүлейменді сынап, қайтадан тағына отырғызады. Содан бастап ел ішінде «Жүзігі барда Сүлеймен, жүзігі жоқта сүмірейген» деген сөз қалыпты.
'''Сүлейменнің сайтандарды матауы'''
Бірде Сүлеймен пайғамбар Аллаға арыз қылып:
– Иә, Алла, он сегіз мың ғаламның билігін бердің. Енді сайтандардың билігін бер. Барлығын бұғаулап, қамап тастаймын, – деді. Алла:
– Сүлеймен, болмайды. Тіршіліктен мән кетеді, – деп жауап берді. Сүлеймен түсінбей дал болды. Аллаға:
– Билігін берші. Қамап көрейін, – деп, сұрап қоймады. Алла тілегін берді. Сүлеймен сайтандарды байлап, қамап тастады. Өз ісіне риза болып, көңілі марқаяды. Бір кезде қарны ашып, қызметшісін шақырды. Ешкім келмеді. Күзетшіге айқайлап:
– Кім бар? – деді. Жауап қатқан жан болмады. Іздеп шықса сарайда өзінен басқа жан баласы қалмапты. Әрі айқайлап, бері айқайлап сыртқа шығады. Көшеде де тірі жан жоқ. Қарны ашып, базарға барады. Барса қайнаған халық жоқ. Қымбат тауарлар егесіз жатыр. Бір кезде мешіттен азанның даусы естіледі. Жүгіріп барса, барлық адам мешітке сыймай жатыр. Жартысы сыртында отыр. Ауыздарында кәлима. Қолдарында тәспі. Сүлеймен таң қалып:
– Иә, Алла, мына адамдарға не болған? – деп сұрады. Сонда Алла:
– Сүлеймен, сен сайтандарды бұғаулап тастадың. Олар болмаған соң, жұрт маған бет қойды. Сайтанды бұғаулау менің қолымнан келмейді дейсің бе? Құлдарым сайтанмен күреспесе, олардың дәрежесін қалай анықтаймын? Адамның тіршілігі сайтанмен тіресіп, іс қылғанда мәнді болады, – депті. Сүлеймен Алладан кешірім сұрап, сайтандарды босатыпты.
'''''"Әлдиден эпосқа дейін" кітабынан алынған'''''
== Сілтемелер ==
«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
| 